KOŚCIÓŁ W POLSCE KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II Rada Naukowa: prof. dr KAZIMIERZ ADAMIAK– University of Western Ontario (Kanada) ks. prof. dr MAREK INGLOT SJ – PontificiaU niversità Gregoriana (Rzym) ks. prof. dr hab. ANDRZEJ KOPICZKO – Uniwersytet Warmińsko-Mazurski bp prof. dr hab. JAN KOPIEC – Uniwersytet Opolski ks. prof. dr hab. JÓ ZEF MANDZIUK –Uniwersytet Kardyna ła Stefana Wyszyńskiego ks. prof. dr hab. JÓZEF SWASTEK– Papieski Wydzia ł Teologiczny we Wrocławiu prof. dr hab. WALDEMAR ROZYNKOWSKI - Uniwersytet Mikołaja Kopernika KOŚCIÓŁ W POLSCE DZIEJE I KULTURA XV Redaktor JAN WALKUSZ Wydawnictwo KUL Lublin 2016 Recenzenci ks. dr hab. JAN PIETRZYKOWSKI, prof. UKSW dr hab.Kazimierz PUCHOWSKI, prof. UG Opracowanie redakcyjne BARBARA GRODZIEŃSKA Opracowanie komputerowe JAN Z. SŁOWIŃSKI Okładkę i strony tytułowe wykonano na podstawie projektu AGNIESZKI i PRZEMYSŁAWA GĄBKÓW Na okładce: Sobór Trydencki © Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2016 ISSN 2080-1238 Wydawnictwo KUL ul. Konstantynów 1 H, 20-708 Lublin tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 e-mail: [email protected] http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl Druk i oprawa volumina.pl Daniel Krzanowski ul. Ks. Witolda 7-9, 71-063 Szczecin, tel. 91 812 09 08, e-mail: [email protected] Nakład 500 egz. I. ARTYKUŁY I ROZPRAWY KS. JAN WALKUSZ DYPLOMACJA WATYKAŃSKA I SOBORY JAKO SPEKTAKULARNE PRZEJAWY ODNOWY ŻYCIA RELIGIJNO-KOŚCIELNEGO INICJOWANE PRZEZ STOLICĘ APOSTOLSKĄ Dyplomacja watykańska, zwana inaczej dyplomacją Stolicy Apostolskiej, w swoim rozwoju kształtowała się – tak co do struk- tur, jak i form organizacyjnych – według modelu świeckiego, acz- kolwiek niezależnie od świeckiej władzy papieża. Dopiero z chwilą powstania Państwa Kościelnego stała się jedną z istotnych funkcji rozstrzygania problemów kościelno-politycznych, rozwiązywanych zgodnie z zasadami prawa kanonicznego i międzynarodowego przez mianowanych do tej roli specjalnych delegatów Stolicy Apostol- skiej o różnym stopniu uprawnień. Już od końca IX wieku w wielu chrześcijańskich krajach Europy istniały takie przedstawicielstwa1, natomiast w Polsce liczni tzw. legati a latere byli znakiem zaintere- sowania Rzymu naszym krajem. Potwierdzają to poprawne relacje Mieszka I i jego następców z papiestwem, wspieranie przez Polskę reformy gregoriańskiej czy też niemała akcja misyjna pod patro- natem Polski2. Niemniej za początek oficjalnego przyjmowania le- gatów Stolicy Apostolskiej przez nasz kraj przyjmuje się rok 1519, gdy papież Leon X wysłał nad Wisłę biskupa Zaccarię Ferreriego w celu doprowadzenia do zgody między Polską a zakonem krzy- żackim. W dalszych latach przybywali tu kolejni przedstawiciele 1 I. Cardinale, The Holy See and the International Order, Londyn 1976; R. Bu- chała, Państwa a Stolica Apostolska, „Chrześcijanin w Świecie” 10 (1978) z. 1, s. 9-41; M. Olivier, Natura e funzioni dei legati pontifici, Torino 1979. 2 J. Kopiec, Priorytety dyplomacji papieskiej w Polsce w wiekach XVI-XVIII [artykuł zamieszczony w niniejszym tomie]. 8 KS. JAN WALKUSZ Stolicy Apostolskiej do ściśle określonych przez papieża zadań, a od 1555 r. można mówić już o stałym przedstawicielstwie3. Nie ulega wątpliwości, że kształtowane tą drogą relacje mię- dzy Rzeczypospolitą a Stolicą Apostolską zależały z jednej strony od uwarunkowań polityczno-społeczno-kościelnych, z drugiej zaś – i to w decydującej mierze – od postawy monarchy i jego dwo- ru, a także konkretnego nuncjusza i jego polityki. Ponadto – jak zauważa bp Jan Kopiec – nuncjusze przebywający w naszym kra- ju aż do upadku niepodległości w XVIII wieku, wchodzili w krąg najżywotniejszych problemów Rzeczypospolitej z całym kontekstem międzynarodowym, kierując się przy tym niezwykle wyrazistymi priorytetami w swym działaniu. A wśród nich do najważniejszych należały: wspieranie władców Polski w podtrzymywaniu katolicy- zmu i łączności z obozem papieskim, odpowiednie reakcje na dzia- łania protestantów, generowanie nadziei na unię z Rosją, roztropne i niezwykle dyplomatyczne działania na styku relacji grekokatoli- ków z prawosławiem, a także wypracowanie odpowiedniego modus vivendi między uprawnieniami jurysdykcyjnymi prymasów Polski a władzą przedstawicieli Stolicy Apostolskiej4. Niemałym przełomem w relacjach na linii Rzym – Polska – nuncjusze, a zarazem wymowną egzemplifikacją w istocie skompli- kowanych polskich układów, były – jak dowodzi o. Paweł Zając – pierwsze lata rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego za czasów nuncjusza Antonio Eugenio Viscontiego, choć nie on odegrał w tym procesie kluczową rolę5. Na sejmie konwokacyjnym z 1764 r. stron- nictwo Czartoryskich zaproponowało także program reform koś- cielnych, co przy nieustannych sporach szlachty i duchowieństwa oraz kontrowersjach wokół statusu i zakresu jurysdykcji papieskiej 3 H.D. Wojtyska, Papiestwo – Polska 1548-1563. Dyplomacja, Lublin 1977, s. 13-160; W. Tygielski, Z Rzymu do Rzeczypospolitej. Studia z dziejów nuncjatury apostolskiej w Polsce XVI-XVII wieku, Warszawa 1992; J. Kopiec, Zur Geschichte der Apostolischen Nuntiatur in Polen, „Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte” 88 (1993), s. 134-155. 4 J. Kopiec, Priorytety dyplomacji. 5 P. Zając, Wokół planów nowego kształtu relacji Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską na progu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, 1764-1766 [artykuł zamieszczony w niniejszym tomie]. DYPLOMACJA WATYKAŃSKA I SOBORY 9 nuncjatury – nie było wcale łatwe6. Niemniej postulaty nowego ułożenia relacji Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską w kontekście wzmagających się antyklerykalnych nastrojów szlachty – co nie- pokoiło m.in. nuncjusza E. Viscontiego – były żywo dyskutowane. Ostatecznie jednak podejmowane wówczas działania nie przyniosły pożądanych rezultatów, a Stanisław August Poniatowski, zwolennik oświeconego latitudynaryzmu i dość ambiwalentnego stosunku do Stolicy Apostolskiej i spraw kościelnych w ogóle7, nie był skory do poparcia w sumie dość radykalnych deklaracji Michała F. Czartory- skiego. Stąd zdecydowane działania na rzecz wzmocnienia autory- tetu króla rozpoczął Tommaso Antici, reprezentant Stanisława Au- gusta przy Stolicy Apostolskiej8. W specjalnym memoriale – szeroko po raz pierwszy w historiografii omówionym przez o. P. Zająca9 – T. Antici proponował uczynić politykę kościelną jednym z istot- nych elementów wzmocnienia autorytetu króla w kraju. Jednak wzmagająca się sprawa desydentów i jej konsekwencje spowodowały znaczne przeobrażenia w polityce kościelnej króla lat 1764-1766. Trudnym terenem działań dyplomacji watykańskiej okazała się Rosja, zwłaszcza od momentu, gdy – w wyniku rozbiorów Polski – pod panowanie prawosławnego władcy dostały się rzesze katolików, zarówno obrządku łacińskiego, jak i greckokatolickiego. Jako że nie było możliwości ustanowienia w Imperium Rosyjskim regularnej nuncjatury, Stolica Apostolska na dwór carów Rosji w tym szczegól- nym okresie wysyłała swoich ambasadorów10. W latach 1783-1804 funkcję taką pełnili: Giovanni Andrea Archetti (1783-1784), Loren- zo Litta (1797-1799) oraz Tommaso Arezzo (1803-1804), a każdy z nich miał ściśle określony cel swojej misji. Gdy caryca Katarzyna 6 J. Łukowski, Życie kulturalne i religijność w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa 1991. 7 R. Butterwick, Stanisław August Poniatowski jako latitudynarysta religij- ny, „Wiek Oświecenia” 14 (1998), s. 179-191; por. N. Leclercq, La vie politique polonaise au XVIII siècle-les journaux de la diete de convocation 1764, Paris 2010. 8 G. Platania, Varsavia e Roma. Tommaso Antici un diplomatico del ’700, Salerno 1980. 9 P. Zając, Wokół planów. 10 M. Loret, Kościół katolicki a Katarzyna II 1772-1784, Kraków–Warszawa 1910; W. Meysztowicz, Kościoły katolickie obrządku łacińskiego na obszarach Rosji (1772-1914), t. 1-2, Roma 1955; M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, War- szawa 2000, s. 419-465. 10 KS. JAN WALKUSZ bezpardonowo ingerowała w sprawy kościelne i samowolnie two- rzyła jego struktury administracyjne na terenie Białej Rusi, ówczes- ny papież Pius VI nie mógł pozostać obojętny na taki stan rzeczy. Wysłał więc – po akceptacji Katarzyny II – do Petersburga swego przedstawiciela w osobie nuncjusza z Polski G.A. Archettiego w celu uregulowania powstałej sytuacji kościelnej. Jego więc dziełem było m.in. kanoniczne erygowanie metropolii w Mohylewie, przeprowa- dzenie kanonicznego ingresu arcybiskupa Stanisława Siestrzeńcewi- cza i ustanowienie kapituły oraz rozwiązanie sprawy grekokatoli- ków w Połocku po przejściu arcybiskupa Jazona Smogorzewskiego na tron metropolity kijowskiego. Ustanowieniem Herakliusza Lis- sowskiego arcybiskupem obrządku greckokatolickiego w kwietniu 1784 r. przywrócono siedzibę metropolitalną w Połocku, co – wraz z wcześniejszymi aktami Archettiego – z jednej strony w pełni sa- tysfakcjonowało carycę, z drugiej zaś kanonicznie normalizowało wcześniejsze arbitralne decyzje monarchini11. Równie skomplikowana była misja kolejnego przedstawiciela Stolicy Apostolskiej w Rosji, Lorenzo Litty. Po kolejnych rozbio- rach Polski w prawosławnym Imperium znalazły się całe diecezje łacińskie i greckokatolickie, które – mocą własnych decyzji i bez jakichkolwiek konsultacji – organizowała po swojemu caryca Ka- tarzyna, ustanawiając na tych terenach nową administrację. Na krótko przed śmiercią Katarzyny II papież Pius VI uzyskał zgodę na wysłanie do Rosji swego ambasadora, którego celem było wyznacze- nie diecezji dostosowanych do granic Imperium, mianowanie dla nich biskupów i potwierdzenie nowej regulacji w imieniu Stolicy Apostolskiej. Wszystkie te przedsięwzięcia