Dr Mariusz Filip – adiunkt w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturo- Mariusz Filip Mariusz Filip wej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jego zainteresowa- nia obejmuj¹ problematykê to¿samoœci, studiów europejskich, ruchów neo- pogañskich oraz antropologii historii. Prowadzi³ badania terenowe wœród nacjonalistów z Zakonu Zadrugi „Pó³nocny Wilk” na Pomorzu Zachodnim Od Kaszubów oraz wœród (eks-)S³owiñców zamieszkuj¹cych Hamburg i okolice. do Niemców Chocia¿ uznaje siê dzisiaj powszechnie, ¿e miêdzy S³owiñcami i Kaszubami wystêpuje – jak ja to nazywam – nieci¹g³oœæ prawdziwoœci, chcia³bym po- kazaæ, ¿e jednych od drugich nie odró¿nia wiele, jeœli chodzi o spo³eczny To¿samoœæ S³owiñców wymiar ich istnienia i jeszcze mniej, kiedy rzecz dotyczy ich spo³ecznej ge- Od Kaszubów do Niemców nezy, czyli mechanizmów ich powstawania (tworzenia). Pytanie o prawdzi- z perspektywy antropologii historii woœæ S³owiñców, które jeszcze dzisiaj nurtuje niektórych uczonych, jest po prostu niew³aœciwe. Jeœli S³owiñcy s¹ fikcj¹, to tak¹ sam¹ fikcj¹ s¹ Kaszubi, tylko ¿e o kilka wieków starsz¹. S³owiñcy i Kaszubi s¹ bowiem „fikcjami w tym sensie, ¿e s¹ ‘czymœ skonstruowanym’, ‘czymœ ukszta³towanym’ – ta- kie jest bowiem pierwotne znaczenie s³owa fictiô – nie chodzi tutaj o to, ¿e s¹ to rzeczy fa³szywe, nie oparte na faktach, czy bêd¹ce jedynie wyduma- nymi eksperymentami myœlowymi”, przywo³uj¹c s³owa Clifforda Geertza. S³owiñcy i Kaszubi – patrz¹c z perspektywy historiografii nieklasycznej – jako konstrukty spo³eczne posiadaj¹ analogiczny status ontologiczny. Cho- cia¿ nie ma miêdzy nimi ci¹g³oœci „genealogicznej”, jaka mia³aby miejsce w przypadku naturalnego rozwoju, to istnieje miêdzy nimi ci¹g³oœæ „episte- mologiczna” jako kolejnymi – nastêpuj¹cymi po sobie i bazuj¹cymi na po- przednich – etapami nieustaj¹cego procesu (spo³ecznego) tworzenia Innego. O nieprawdziwoœci S³owiñców mo¿na mówiæ zatem jedynie w sensie „(nie)sku- tecznoœci” tego pojêcia. fragment Wstêpu ISBN 978-83-63795-09-2 Cena 40 z³ WYDAWNICTWO NAUKA I INNOWACJE 13 OD KASZUBÓW DO NIEMCÓW. TOŻSAMOŚĆ SŁOWIŃCÓW Z PERSPEKTYWY ANTROPOLOGII HISTORII OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 1 22013-04-24013-04-24 110:58:190:58:19 POZNAŃSKIE STUDIA ETNOLOGICZNE nr 13 Rada naukowa serii: Michał Buchowski (przewodniczący) Grzegorz Pełczyński, Jacek Schmidt, Ryszard Vorbrich OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 2 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 MARIUSZ FILIP OD KASZUBÓW DO NIEMCÓW. TOŻSAMOŚĆ SŁOWIŃCÓW Z PERSPEKTYWY ANTROPOLOGII HISTORII Poznań 2012 Wydawnictwo Nauka i Innowacje OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 3 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 Copyright © by Mariusz Filip, 2012 Copyright © by Wydawnictwo Nauka i Innowacje Sp. z o.o., Poznań 2012 Recenzenci tomu Prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński Prof. dr hab. Irena Bukowska-Floreńska Redakcja Zespół Projekt okładki Jacek Grześkowiak Wydanie publikacji dofi nansowane przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ISBN 978-83-63795-09-2 Wydawnictwo Nauka i Innowacje Sp. z o.o. 61-612 Poznań, ul. Rubież 46 Sekretariat: tel. 61 622 6961, fax 61 622 6962 e-mail: [email protected] www.wni.com.pl OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 4 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 Pamięci Aleksandra Hilferdinga w stupięćdziesięciolecie wydania drukiem dzieła Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego Morza OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 5 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 6 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 SPIS TREŚCI Podziękowania .................................................................................................... 9 Wprowadzenie .................................................................................................. 11 CZĘŚĆ I: PERSPEKTYWY Rozdział I. Procesy grupotwórcze ................................................................. 25 Tożsamość ..................................................................................................... 25 Etniczność ..................................................................................................... 28 Plemię ........................................................................................................... 31 Rozdział II. Antropologia historii .................................................................. 36 Czas ............................................................................................................... 36 Przestrzeń ...................................................................................................... 43 Doświadczenie terenowe .............................................................................. 47 CZĘŚĆ II: KASZUBI Rozdział III. Grupa etniczna in statu nascendi (epilog) ............................... 59 Rozdział IV. Zanim nastali Kaszubi (prolog) ............................................... 63 Historia „głęboka” ........................................................................................ 63 Germanie ................................................................................................... 65 Słowianie .................................................................................................. 69 Historia „płytka” ........................................................................................... 75 Wendowie ................................................................................................. 75 Pomorzanie ............................................................................................... 78 7 OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 7 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 Rozdział V. Inni Niemców ............................................................................ 83 Kaszubi średniowiecza ............................................................................. 83 Kaszubi nowożytności .............................................................................. 92 CZĘŚĆ III: SŁOWIŃCY Rozdział VI. Tworzenie Słowińców ............................................................. 101 Bliscy obcy: klasa ‘szorstkich’ Kaszubów ............................................... 101 Dalecy swoi: pierwotne plemię Słowian .................................................. 107 Pozycja geografi czna ............................................................................ 109 Pozycja ekonomiczna ........................................................................... 113 Pozycja lingwistyczna .......................................................................... 121 Rozdział VII. Przesunięcie językowe ........................................................... 128 Mit oporu .................................................................................................. 130 Mimesis – oręż słabych ............................................................................ 138 Oswajanie języka ...................................................................................... 143 Rozdział VIII. Trwanie kulturowe ............................................................... 147 Organizacja społeczno-polityczna a pokrewieństwo ................................ 149 Zaangażowanie kulturowe i dystans kulturowy ....................................... 158 Czarne Wesele ...................................................................................... 159 Zimowy połów wjidnikiem .................................................................. 162 Zapraszanie na chrzciny ....................................................................... 163 CZĘŚĆ IV: (EKS-)SŁOWIŃCY Rozdział IX. Heimat na polskiej ziemi ........................................................ 167 Ponownie Inni: ‘Niemcy’ .......................................................................... 167 Sami swoi: ‘Słowińcy’ .............................................................................. 172 Integracja czy antagonizm? ...................................................................... 175 Rozdział X. Vaterland za Odrą ..................................................................... 183 Emigracja do Niemiec .............................................................................. 184 Tożsamość etniczna .................................................................................. 190 Dezintegracja czy reintegracja? ................................................................ 195 Podsumowanie ..................................................................................................205 Bibliografi a ..................................................................................................... 210 Indeks osobowy .............................................................................................. 232 OOdKaszubowdoNiemcow.indddKaszubowdoNiemcow.indd 8 22013-04-24013-04-24 110:58:200:58:20 PODZIĘKOWANIA Przygotowanie tej książki byłoby niemożliwe bez wsparcia wielu osób. Na pierw- szym miejscu winien jestem podziękowania moim kolegom, a wcześniej nauczy- cielom, z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM. Dr Agnieszka Chwieduk wyposażyła mnie w podstawowe narzędzia teoretyczne i zachęciła do problematyzowania Zachodnich „oczywistości”. Wkład nie mniejszy w kształ- towanie mojej antropologicznej osobowości wnieśli dr. dr. Tarzycjusz Buliński i Mariusz Kairski, rozbudzając we mnie zainteresowanie tzw. społeczeństwami pierwotnymi. W konsekwencji, uprawiana przeze mnie antropologia nieustanie ba-