BIBLIOTEKA STRADANjA I OTPORI 4 Ä& INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU STRADANJA I OTPORI Projektni savet Tahir Abdulji, Fahrija Ajanović, Zivota Anić, dr Zdravko Antonić, Trajko Atanasov, Obrad Benderać, dr Rajko Đurić, dr Tone Ferenc, dr Venceslav Glišić, Milorad Gončin, mr Slavica Hrečkovski, Dušan Ivanović, Desanka Jovanović, dr Petar Kačavenda, Svetozar Krunić, Savo Martinović, Filimena Mihailova, Dragan Nikolovski, Zdravko Nježić, Tone Tumher (predsednik), dr Gojko Vezmar, Miroslav Vitorović, dr Đuro Vujović, dr Slavko Vukčević, Darinka Zimić, dr Nikola Zivković (rukovodilac projekta) Redakcija Dr Eva Berković (predsednik), Sonja Božanović (sekretar) jProf. dr Nada Čalić, Linka Ksela, Nada Kukić, Đorđe Lebović, Dr Bogdan Lekić, | Dušica Mikičić, | Zdravko Nježić, Prof. dr Čeda Popov, Jakov Salečić, Štefka Štiblerova, Sonja Vujanović Urednik Dr Petar Kačavenda Recenzenti Dr Petar Kačavenda Dr Dušan Lukač U FLNANSLRANJU OVE KNJIGE UCESTVOVALA JE I REPUBLICKA ZAJEDNICA NAUKE SRBIJE Dr TOMISLAV 2UGIC MIODRAG MILIC JUGOSLOVENI U KONCENTRACIONOM LOGORU AUŠVIC 1941-1945 ISI INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU Beograd, 1989. 940.547.2 (438) ј ЖУГИЋ, Томислав Jugosloveni u koncentracionom logoru A ušvic : 1941— 1945. / Tomislav Zugić, Miodrag Milić. — Beograd: Institut za savre- menu istoriju, 1989. — 348 стр. ; 25 см. — (Biblioteka Stradanja i otpori) Библиографија: стр. 167— 172. ISBN 86 7403-027-0 1. МИЛИЋ, Миодраг ПК:a. Аушвиц — Концентрациони логор PREDGOVOR Monografija о najvećem nemačkom logoru smrti Aušvicu (Osvjenčimu) u kojem su za vreme njegovog postojanja u toku drugog svetskog rata stradali Brojni pripadnici raznih naroda, poseBno Poljaci, Rusi, Jugosloveni, Francuzi itd., napisana je uglavnom na osnovu sećanja preživelih logoraša i literatu­ re, jer pisane izvore о svojim zločinima nacisti nisu ostav- ljali. Та činjenica određuje i karakter ove monografije. Pi­ san pretežno istorijskom metodom, tekst je u osnovi naučnog karaktera i zahvaljujući autorima doBili smo pregledno, oB- jektivno i pre svega potresno štivo о stradanju ljudskog roda. Monografija sadrži uvod i dva dela koja čine jedinstve- nu celinu. U uvodnom delu dat je sažet tekst о fašizmu i о logorima u drugom svetskom ratu. U prvom delu, autor To- mislav Žugić, detaljno i precizno opisan je nastanak logora (Aušvic, I, II i III) i Uprave logora koja se sastojala od Ko- mandanta i Političkog odjela, odeljenja zapošljavanja, admi- nistracije, lekara garnizona i uprave odeljenja. Iz ove mo­ nografije saznaju se Brojni podaci о logoru, načinu uprav- ljanja, promenama u upravljanju. Osim toga, u poseBnim po- glavljima, potresno je oBrađeno: Dovođenje logoraša; Tran­ sport Jugoslovena; Zivot u logoru; RoBovski rad; Medicinski opiti nad živim ljudima — vivo eksperimenti; Komercijaliza- cija Osvenćimske faBrike smrti, život, rad i stradanja logo- raša, koji za naciste nisu Bili ljudi već Brojevi sa kojima su radili šta su hteli. PoseBno su potresna kazivanja о postup- cima prema oBolelim i nemoćnim, о njihovom uništavanju Bez milosti. Ništa manje nisu potresni ni primeri vivo eksperime- nata kojima su pronalazili metode za masovne zločine. Tako je Aušvic, što se s pravom konstatuje Bio ne samo »faBrika smrti« već i laBoratorija zločina. 5 U drugom delu, autor Miodrag Milić, pod naslovom: Ot- por iza žica, plastičnim i jasnim stilom oBradene su predfor- me otpora; Ilegalne organizacije; Dokumentovanje zločina; Ju- goslovenski internirci; Politički rad; Organizovanje pomoći; Logorska Bolnica; Saznavanje vesti; Kulturni život; Prkos i Otpor; SaBotažne akcije; PoBune i Bekstva; Pripreme za usta- nak i Zaključak. Nosilac i realizator svih poslova na izučavanju i oBradi tema iz područja Jugosloveni u nacifašističkim logorima u vreme drugog svetskog rata je Institut za savremenu istori- ju, koji je sa svoje strane autorima oBezBedio materijalne i druge uslove za realizaciju ovog naučnog zadatka. Pored istraživanja relevantne istorijske grade u našoj zem- lji autori su pregledali dokumentaciju muzeja Aušvic u Osvjen- ćimu i arhivu Komisije za utvrđivanje zločina okupatora u Poljskoj, ко ja se čuva u Varšavi. Pored toga izvršena su i dopunska prikupljanja pre svega memoarske grade, radi po- puna postojećih praznina odnosno Bližeg rasvetljavanja poje- dinih dogadaja. Kao mnoge druge radove slične vrste i ovaj su pratili određeni proBlemi i poteškoće. Osnovnu teškoću predstavljao je nedostatak pisanih do- kumenata kao izvora prvoga reda, jer Aušvic spada medu one logore о kojima je sačuvan veoma oskudan fond arhivske grade. Ta okolnost je autore neizBežno usmerila u prvom redu na literaturu i memoarsku gradu. Poznato je, medutim, da sećanja učesnika dogadaja nisu uvek pouzdan oslonac, po- gotovu kada se prikupljaju posle duze vremenske distance. S druge strane, kada je reč о literaturi, uvek se mora računati i na odredenu dozu autorskog suBjektivizma pa se sve napi- sano ne može uzimati kao apsolutna istina. Oprezniji i kri- tički pristup ovim izvorima neminovno je prouzrokovao i ne- što duži rad na monografiji о KL Aušvic. Uprkos pomenutih i drugih teškoća, autori su prikazali upečatljivu i potresnu sliku logora Aušvic, u kojem su izvr- šeni najveći zločini u istoriji čovečanstva. To, međutim, ni u kom slučaju ne znači da je monografijom u potpunosti i do kraja osvetljen ovaj logorski kolos. Stoga se očekuje da će ona istovremeno Biti podsticaj nastajanju novih puBlikacija i priloga, koji će otkrivati i zasad nepoznate detalje i činjenice о aušvickom holokaustu. 6 U radu na prikupljanju grade za monografiju о koncen- tracionom logoru Aušvic autori su u svim naučnim i specija- lizovanim ustanovama i institucijama nailazili na veliku pre- dusretljivost njihovog osoBlja. Ovo se poseBno odnosi na Is- torijski arhiv Beograda, Arhiv SFRJ i Muzej revolucije na- roda i narodnosti Jugoslavije, kao i na arhiv Muzeja Aušvic u Osvjenćimu i arhiv Glavne komisije za utvrđivanje zločina okupatora u Poljskoj, koji se nalazi u Varšavi. Za konačno oBlikovanje teksta monografije od izuzetne koristi su Bile pri- medBe i opaske članova redakcionog odBora, poseBno Bivših zatočenika logora Aušvic, a u stručnom pogledu — recenzenata dr Petra Kačavende i dr Dušana Lukača. Odgovarajući dopri- nos izradi ove monografije, naročito u razrešavanju organiza- ciono-tehničkih pitanja, pružili su dr Nikola Živković, ruko- vodilac projekta о fašističkim zatvorima i koncentracionim lo­ go rima i Sonja Božanović, viši stručni saradnik Instituta za savremenu istoriju u Beogradu. Urednik 7 PRVI DEO . •;( I ;v.. j UVOD Nacional-socijalizam i Treći Rajh Bili su na vlasti u Nje- mačkoj 12 godina. Oni su pripremali i izazvali drugi svjetski rat u kome je Bilo mnogo ljudskih žrtava i pričinjena ogrom- na materijalna šteta. Hitler je u svojoj knjizi »Mein Kampf« iznio politički pro­ gram Nacional-socijalističke stranke. Osnova programa je tra- ženje »životnog prostora« (LeBensraum). Dio programa posve- ćen je teoriji о »vladajućoj naciji«, doktrini arijevske supe- riornosti nad ostalim rasama i narodima, a poseBno nad Slo- venima. Time je pripreman osnov ideje о svjetskoj hegemoni- ji njemačkog naroda i njegova »prava i dužnosti« da tu ideju realizuje. Nacizam je otvoreno propovijedao da »lica njemačke krvi pripadaju rasi gospodara« i da prema tome imaju pravo da druge rase i narode podjarme, da njima vladaju i istrijeBe ih. Dalje, da je rat za Njemce »plemenit i nužan posao«.1 Ovo- me treBa dodati raseljavanje stanovništva u cilju germaniza- cije teritorije. Njemci su Bili napravili plan iseljavanja Slo- venaca na teritoriju Poljske. Kasnije su odustali od tog plana plašeći se uticaja preseljenih Slovenaca na jačanje pokreta otpora u Poljskoj pod uticajem NOR-a i Revolucije. Ipak je u toku rata iseljeno, u razne krajeve, oko 70 hiljada Slove­ naca, a ostale je tBeBalo germanizovati. Milioni ljudi su uBi- jeni, mučeni i deportovani, zato što su Bili drugačijeg poli- 1 Andre Brissand — Jean Mabire, Noć i magla, Centar za infor- maciju i publicitet — Zagreb, 1977, str. 10. U ovoj knjizi prikazani su fragmenti о raznovrsnoj djelatnosti RSHA, odnosno о SD-u i Gestapou. Dati su podaci о ljudima koji su bili na čelu organizacije, о njihovim metodama. Knjiga je podijeljena na osam poglavlja. Prvih šest napisao je Andre Brissand kao dobar poznavalac nacizma. Jean Mabire je napisao četvrto i osmo poglavlje u kojima govori о Gestapou i protivnicima nacizma u Njemačkoj. 11 tičkog i ideološkog uBeđenja a ne nacionalističkog, јег nijesu Bili Germani i nijesu pripadali arijevskoj ljudskoj grupaciji.2 Podatak od 50 miliona ljudskih života dovoljno govori о strahotama rata i fašističkom genocidu. Najveći Broj žrtava je iz Evrope, gdje je i izBio rat. Neposredni organizator uni- štavanja cijelih naroda i grupa Bio je Gestapo udružen sa ostalim organima nacističke partije. Njihov osnovni metod Bio je teror i nasilje. Odmah po dolasku na vlast, nacisti su prvo u Njemačkoj, a zatim u poroBljenim zemljama ukinuli poli- tičke sloBode i demokratske institucije. Potom su legalizovani progoni, nasilje, pljačke imovine, masovna hapšenja i drugo. Beskrupuloznost, amoralnost, neBiranje sredstava samo da se postigne cilj, Bile su naglašene karakteristike nacizma. Zločini svih vrsta i oBima Bili su njihov neizBježni pratilac, njihov osnovni metod djelovanja.3 Zločini prema nekim narodima izraženi su u oBliku ge- nocida, što znači da su Bili svirepi i uništavajući. Značajan udio u zločinima pored Gestapoa imao je i »Wehrmacht«. On je organizovano radio na istreBljenju pojedinih naroda i gru­ pa. Njegovo pravilo je Bilo u Jugoslaviji da se za jednog