WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEID voorstudies en achtergronden v 109 de vrijetijdsindustrie in stad en land Een studie naar de markt van belevenissen H. Mommaas m.m.v. M. van den Heuvel en W. Knulst Sdu Uitgevers, Den Haag, 2000 isbn 90-12-09071-7 ten geleide ten geleide De betekenis van de veranderende relatie tussen stad en land voor het ruimtelijk georiënteerde beleid is een onderwerp dat de raad in studie heeft. In dit kader is ook gekeken naar de invloed van de vrijetijdsbesteding op die veranderende relatie. Vanuit dit perspectief van de vrijetijdsbesteding komt een aantal zaken naar voren. De afgelopen tijd heeft de centrale stad aan belang gewonnen als plek waar een deel van de vrijetijdsbesteding plaats vindt. Er heeft zich hierbij echter een schaalsprong voorgedaan. De centrale stad is het uitgaansgebied geworden, niet alleen voor de inwoners van de stad zelf maar voor een publiek dat uit de wijde omgeving afkomstig is. Verder is er een ontwikkeling waarbij de tradi- tionele vrijetijdsindustrie verbindingen aangaat met andere sectoren. Er ontstaan hier en daar ruimtelijke clusters van bedrijvigheid in de sfeer van sport, recreatie en cultuur met hieraan gekoppeld diverse voorzieningen voor recreatief winkelen en horecagelegenheden. De locatie van deze vrijetijdscentra is niet noodzakelijk binnen de stad. Ook richten deze vrijetijdsclusters zich niet alleen op de directe omtrek maar eerder op een hoger geografisch schaalniveau 3 en op een miljoenenpubliek. De relatie stad-land is een van de belangrijke thema’s die in het ruimtelijke beleid spelen. In dat ruimtelijk beleid is de invloed van de vrijetijdsindustrie en de vrijetijdsbesteding relatief onderbelicht gebleven. In zoverre is deze studie ook in een bredere context relevant. Dit was aanleiding voor de raad de studie op te nemen in de reeks Voorstudies en achtergronden. Prof. Mr. M. Scheltema Voorzitter wrr de vrijetijdsindustrie in stad en land 4 inhoudsopgave inhoudsopgave Ten geleide 3 Voorwoord 7 Samenvatting 9 1 Vrije tijd en ruimtelijke ordening 15 1.1 Aanleiding 15 1.2 Doelstelling en onderzoeksvraag 17 1.3 De opzet van de studie 18 2 Vrije tijd en de vrijetijdsindustrie: conceptuele verkenningen 21 2.1 Inleiding 21 2.2 De ontwikkeling van de vrije tijd 21 2.2.1 Het dubbelkarakter van de vrije tijd 22 2.2.2 De naoorlogse ontwikkeling 24 5 2.3 De ordening van de vrije tijd 33 2.4 De vrijetijdsindustrie: een conceptuele aanzet 40 3 Vrije tijd, mobiliteit en actieradius 47 3.1 Inleiding 47 3.2 De maatschappelijke verdeling van de vrije tijd 47 3.3 Nieuwe patronen van vrijetijdsbesteding 50 3.4 Mobiliteit en actieradius 55 3.5 Oriëntatie op nabijheid: de woning en de woonomgeving 59 3.5.1 Woonmilieudifferentiatie 60 3.5.2 Ruimtelijke binding in de vrije tijd 63 3.6 Oriëntatie op verte: vrije tijd buiten de woonplaats 66 3.6.1 Vrije tijd buiten de eigen woonplaats 66 3.6.2 Dagtochten 68 3.6.3 Vakanties 72 3.7 Conclusie 74 4 De opkomst en ontwikkeling van de vrijetijdsindustrie 79 4.1 Inleiding 79 4.2 De welgeordende vrije tijd (1) 79 4.3 De media- en de entertainmentindustrie 81 4.4 Complex- en clustervorming 88 4.5 Kunst, cultuur en toerisme 94 4.6 De binnenstad als vrijetijdsmilieu 102 de vrijetijdsindustrie in stad en land 4.7 Het platteland als consumptieruimte 106 4.7.1 Het landschap als ‘toeristisch-recreatief’ product 106 4.7.2 Recreatieve dagattracties 110 4.8 Conclusie: de vrijetijdsindustrie en de ‘attentie-economie’ 113 5Vrije tijd door stad en land 123 5.1 Inleiding 123 5.2 De welgeordende vrije tijd (2) 124 5.3 Ruimte voor vrije tijd 126 5.4 Concentratie en spreiding 131 5.4.1 Verstrooide stedelijkheid 132 5.4.2 Onthechte binnensteden 135 5.4.3 Verdichte landelijkheid 137 5.5 Contexten van ‘stedelijkheid’ en ‘landelijkheid’ 140 5.6 Conclusie 143 6 De vrijetijdsindustrie als beleidsopgave 151 6.1 Inleiding 151 6.2 De vrijetijdsindustrie en de ‘informationele samenleving’ 151 6 6.3 Beleidsmatige aandacht voor vrije tijd: recente ontwikkelingen 160 6.3.1 Heroriëntatie op publieksfunctie 162 6.3.2 Revitalisering van het publieke aanbod 163 6.3.3 Integraal beleid 165 6.3.4 Aandacht voor ruimtelijke dynamiek 166 6.4 Ruimtelijke kwaliteit als opgave 168 Literatuur 173 Appendix A De economische betekenis van de vrije tijd 183 Appendix B Lijst van geïnterviewden 193 voorwoord voorwoord Deze studie zou niet tot stand gekomen zijn zonder de medewerking van een aantal mensen. Dr. M. van den Heuvel en drs. J. Jansen zijn behulpzaam geweest bij het afnemen van de interviews met sleutelfiguren uit de wereld van de vrije tijd, alsmede bij het verzamelen van het nodige materiaal. Daarnaast heeft dr. M. van den Heuvel een eerste aanzet geleverd voor het hoofdstuk over veran- derende patronen van vrijetijdsbesteding. Dr. K. van Eijck en prof. dr. W. Knulst hebben voor datzelfde hoofdstuk een verdergaande analyse uitgevoerd van data uit het Tijdsbudgetonderzoek 1975-1995. Daarnaast heeft de laatste ook een belangrijke hand gehad in hoofdstuk 3. Prof. dr. Th. Beckers, prof. dr. W. Knulst en dr. ir. H. van der Poel hebben commentaar geleverd op eerdere versies van onderdelen van dit rapport. De grote lijn van deze studie is bovendien onderwerp van gesprek geweest in een onderzoeksoverleg van het Departement Vrijetijdswetenschappen en in een workshop aan de Universiteit van Manchester (uk). De studie is vanuit de wrr geïnitieerd en begeleid door prof. dr. M. Hajer, prof. dr. C.W.A.M. van Paridon en dr. W. Zonneveld. Ten slotte hebben vijftien ‘sleutelfiguren’ uit de wereld van de 7 vrije tijd een deel van hun kostbare tijd afgestaan voor een gesprek over de hier aan de orde gestelde thematiek (zie appendix B). Alle betrokkenen worden bij deze van harte bedankt voor hun bijdrage. Zoals gebruikelijk ligt de verantwoor- delijkheid voor het uiteindelijke product geheel en al bij de auteur. Dr. ir. H. Mommaas de vrijetijdsindustrie in stad en land 8 samenvatting samenvatting Gedurende de laatste decennia is de vrijetijdssector uitgegroeid tot een in econo- misch en technologisch opzicht belangrijke sector. Het totaal aan consumptieve bestedingen in verband met de vrije tijd bedroeg 76 miljard gulden in 1996. Bovendien vormt deze vrijetijdssector een belangrijke bron van werkgelegen- heid. Er zijn veel meer mensen werkzaam dan bijvoorbeeld in de sector van de voedings- en genotmiddelenindustrie of het bank- en verzekeringswezen. Daarnaast is de vrije tijd van oudsher een belangrijke bron van technologische vernieuwing en de verspreiding daarvan. Veel technologische innovaties (van de lift en de trein tot aan de huidige multimedia) hebben hun maatschappelijke ver- spreiding voor een belangrijk deel te danken aan hun betekenis als bron of bemid- delaar van vormen van verstrooiing en vermaak. Maar daarnaast drukt de vrije tijd ook in toenemende mate haar stempel op de inrichting en vormgeving van de ruimte. Dit laatste heeft deels te maken met toenemende ruimteclaims, zoals in verband met de ontwikkeling en de bouw van nieuwe bioscopen, jachthavens en natuur- en recreatiegebieden of de planning van nieuwe vrijetijdscomplexen en ‘urban 9 leisure centers’ in binnensteden en stadsranden. Deels is ook sprake van een groeiende (auto)mobiliteit in verband met de vrije tijd. Meer dan de helft van alle verplaatsingen is inmiddels op een of andere manier terug te voeren tot motieven die verband houden met de vrije tijd. Invloedrijker nog dan dat is even- wel de ontwikkeling waarbij een steeds groter deel van onze leefomgeving be- trokken raakt bij de mondiale economie en cultuur van de animatie, de enscenering of het vermaak, van alledaagse gebruiksvoorwerpen en diensten, de woonomge- ving en de detailhandel tot en met de publieke ruimte van binnensteden en het ‘landelijke’ gebied. In deze studie staat de vraag centraal naar de ruimtelijke effecten van recente ont- wikkelingen in de vrije tijd. Daarbij gaat het met name om de vraag in welke mate de wereld van de vrije tijd zich nog langer voegt naar de ruimtelijke ordening van stad en land. Om deze vraag goed te kunnen beantwoorden bleek het ook nodig de achterliggende ontwikkelingsdynamiek van de wereld van de vrije tijd in de analyse te betrekken, zowel vanuit het perspectief van de vrijetijdsbesteding, als vanuit het perspectief van de opkomende ‘vrijetijdsindustrie’. Aan de vraagkant is sprake van een ‘oprekking’ van het repertoire van vrijetijds- bezigheden, zowel inhoudelijk als tijd-ruimtelijk. Enerzijds hebben de sociale schotten tussen diverse smaakdomeinen in de vrije tijd (tussen de klassieke en de populaire cultuur, de sport, de recreatie, het entertainment en het toerisme) veel van hun gesloten karakter verloren. Smaakonderscheidingen zijn meer een func- tie geworden van de positie van goederen en diensten op de markt van de vrije tijd en hun betekenis binnen de concrete sociale netwerken waarin mensen leven, dan een afspiegeling van een bredere maatschappelijke standshiërarchie. de vrijetijdsindustrie in stad en land Anderzijds leggen mensen in verband met de vrije tijd grotere afstanden af dan ooit. We gaan vaker weg en leggen daarbij meer kilometers af, zowel op de schaal van het vliegtuig en de vakantie als op de schaal van de auto en de dagtocht. Bovendien maken we via de media (oud dan wel nieuw) en via de consumptie- markt kennis met een breder, mondiaal aanbod van mogelijke vrijetijdservarin- gen. Drijvende krachten achter deze ontwikkelingen zijn de stijging van het oplei- dingsniveau, de toegenomen welvaart, ontwikkelingen op het vlak van de technologie van communicatie en transport en de verbreding van het vrijetijds- aanbod. Als gevolg daarvan ziet een groot deel van de bevolking zich geconfron- teerd met de paradox van een stijgend aanbod aan mogelijkheden voor vrijetijds- besteding en een stagnerende of zelfs dalende hoeveelheid vrije tijd. Hierdoor wordt de vrije tijd meer doelgericht besteed; de belevenisopbrengst moet bij voorbaat zijn gegarandeerd.