PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/107193 Please be advised that this information was generated on 2017-12-06 and may be subject to change. PIETER NIEUWLAND EN HET EVENWICHT DOOR G. Α. STEFFENS Ν. V. UITGEVERSMAATSCHAPPIJ W. E. J. TJEENK WILLINT ZWOLLE PIETER NIEUWLAND EN HET EVENWICHT Promotor: PROF. DR. W. J. M. A. ASSELBERGS ab. P. NIEUWLAND A. L. M. et Philos. Doct. Phys. Math. Sublim. Architecture Civilis Militaris et Hydraul. ut et Astron. Prof. Ord. 28 Sept. 1793. Natus 5 Nov. 1764. Ob. 15 Nov. 1794. Lith. de L. Springer à Leide. Topografische Atlas. Gem. Archiefdienst, Amsterdam. PIETER NIEUWLAND EN HET EVENWICHT PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOGTOR IN DE LETTEREN AAN DE KATHOLIEKE UNIVER­ SITEIT TE NIJMEGEN, OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS T. A. BIRRELL, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN, VOLGENS HET BESLUIT VAN DE SENAAT IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP 3 JULI I964 DES NAMIDDAGS TE 2 UUR DOOR GERRIT ANTONIUS STEFFENS GEBOREN TE OLDENZAAL N.V. UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ W. E. J. TJEENK WILLINK ZWOLLE, I964 Aan mijn ouders Aan mijn medebroeders INHOUDSOPGAVE Verantwoording 1 Hoofdstuk 1 : Levensschets 3 Hoofdstuk 2 : Over Pieter Nieuwlands karakter en per­ soonlijkheid 49 Hoofdstuk 3 : Beslissende keus 88 Hoofdstuk 4 : Een voorlopige schets van de aard en ont­ wikkeling van Nieuwlands dichterschap . 131 Hoofdstuk 5: Zekerheid 201 Hoofdstuk 6 : Verhouding tussen wiskunde en andere wetenschappen 234 Hoofdstuk?: Equatie 268 Hoofdstuk 8: Orde 287 Bijlagen 319 Personenregister 323 VERANTWOORDING Pieter Nieuwland maakt de indruk een zeer bijzonder mens te zijn geweest. Zijn tijdgenoten viel het op, dat zowel zijn geestelijke begaafdheid als zijn karakter iets uitzonderlijks hadden. Zijn nagelaten werken bevestigen dit en doen de lezer onder de bekoring komen van deze geleerde en edele mens, die bij zijn leven de sympathie had van allen die met hem in aan­ raking kwamen. Dit boek heeft niet de bedoeling een volledig beeld te geven van de figuur van Pieter Nieuwland. Het wil vooral de aan­ dacht vestigen op een afzonderlijk aspect. In de geschiedenis van de literatuur wordt van Nieuwland gezegd, dat hij onder zijn tijdgenoten tevens een beroemd wis­ kundige was; in de geschiedenis van de wiskunde wordt over hem meegedeeld, dat hij ook een bekend dichter was. Bij de lectuur van zijn geschriften kreeg ik het vermoeden dat de wereld van de kunst en van het exacte weten bij Nieuwland geen volledig gescheiden grootheden waren, maar dat er ver­ bindingslijnen moesten lopen tussen de geesteswetenschappen en de exacte vakken. Een verder onderzoek heeft het mogelijk gemaakt om aan te geven, waar en hoe de overbrugging tot stand komt. Deze studie bevat de wijze en het resultaat van dit onderzoek en draagt bijgevolg een enigszins beperkt karakter. Een voorafgaande korte levensbeschrijving leek me nood­ zakelijk, omdat eruit blijkt, welke bemoeienissen Nieuwland heeft gehad met de verschillende takken van wetenschap en kunst en hoe de structuur is van zijn rijke geest. Omdat het denken van een mens moeilijk te scheiden is van zijn persoon, 1 heb ik een hoofdstuk gewijd aan zijn karakter en persoonlijk­ heid. Ook de mensen waarmee Nieuwland in een min of meer nauwe relatie heeft gestaan, krijgen de nodige aandacht. De stromingen op het gebied van de menselijke kennis en kunst uit die tijd komen wel ter sprake evenals de houding die Nieuw- land er tegenover heeft aangenomen. Ze zijn echter niet vol­ ledig behandeld, omdat het eigenlijke onderwerp van dit boek er niet rechtstreeks mee in verband staat. Zelfs is niet heel de invloed die Nieuwland als wiskundige op Nieuwland als man van letteren en kunst had, uitgewerkt. Alleen het wezenlijke, het meest kenmerkende is aangegeven: de doorwerking namelijk op Nieuwlands letterkundige en dichterlijke activiteit van de denktechniek die in de wiskunde wordt gebruikt bij de analytische equatie en wat hiermee samenhangt. Zo is bijv. de toepassing op werk van letterkundige aard van het principium minimi et maximi en van de reductio ad absurdum, die bij het oplossen van wiskundige vraagstukken een grote rol spelen, niet verder nagegaan. De aard van het onderwerp bracht met zich mee, dat hier en daar een uitweiding noodzakelijk was op het terrein van de wiskunde; toch is in deze zoveel mogelijk matiging betracht. Omdat Nieuwland, voor wat deze materie betreft, het helderst zichzelf kan verklaren, was een groot aantal citaten uit zijn ge­ schriften onvermijdelijk. De bijlagen zijn beperkt, omdat binnen afzienbare tijd bij W. E. J. Tjeenk Willink te Zwolle een bloemlezing uit Nieuw­ lands werk zal verschijnen in de reeks „Klassieken uit de Neder­ landse Letterkunde", waarin de voornaamste gedichten en de ongepubliceerde redevoering Over de Beschaafdheid, die in dit boek zijn behandeld, worden opgenomen. Groenlo, 10 februari 1964. HOOFDSTUK 1 LEVENSSCHETS Barend Nieuwland, geboren 10 februari 1708 te Norden in Oost-Friesland, trouwde als kinderloos weduwnaar van Maria Valjé, op 52-jarige leeftijd in de Watergraafsmeer of Diemer- meer met de 37-jarige Marretje Klinkeit, die geboren was op 1 maart 1723. Op hun trouwdag, 29 mei 1760, legden ze op het raadhuis de verklaring af, dat ze samen geen 2000 gulden rijk waren. Wel hadden ze goed hun brood, want Barend was molenmaker. Ze woonden aan de Schagerlaan in de Diemer- meer.1 In geloofszaken kwamen ze niet met elkaar overeen, want Barend was de Onveranderde Augsburgse Confessie toegedaan, terwijl Marretje in de geloofsbelijdenis der Mennisten was op­ gevoed. Ze stond vast in de Bijbel en las jaarlijks dit heilig boek van de Genesis tot de Openbaring. Ook vond ze geestelijk voedsel in de geschriften van Jan Luiken. Haar man was met een zeer gezond verstand begaafd en las in zijn vrije uren graag goede boeken, waarvan hij een tamelijk grote verzameling had aangelegd. Hij had een voorkeur voor wiskunde en kon zes boeken van Euclides verklaren. Toen ze vier en een halfjaar getrouwd waren, werd op 5 november 1764 hun enig kind geboren, een zoon, die Pieter werd genoemd naar de grootvader van moeders zijde, Pieter Klinkert. 1 J. Wap, Eene Geschied-Letterkundige Avondkout bij de sluiting van de Winterbijeen- komstmvande Vereeniging-Nieuwlandte's Gravenhage, 19Mei 1870. (Niet in de handel). U.B.L. afd. Westeur. Hs. 1218 II, blz. 5 e.v.; J. H. van Swinden, Lijkrede op Pieter Nieuwland, Amsterdam 1795 ; Jos. Alb. Alberdingk Thijm, Pieter Pijpers, in gezel­ schap van sommige zijner tijdgenooten. Volksalmanak voor de Ned. Kath. 1862. 3 Al gauw bleek, dat de jongen een buitengewone aanleg be­ zat. Met zijn zesde jaar kende hij de bijna vijftig verzen van de emblemata van Luikens Des Menschen Begin, Midden en Einde van buiten, ofschoon hij ze slechts een enkele keer - als uitleg bij de plaatjes - door zijn moeder had horen voorlezen. Vijf jaar oud kon hij lezen en schrijven en met zes jaar had hij de hele Bijbel doorgenomen. Ook las hij andere boeken, zoals Abraham de Aartsvader van Arnold Hoogvliet en in vertaling de Spectator van Steele. Vóór zijn zevende jaar had hij zich de boeken van zijn vader eigen gemaakt: reisbeschrijvingen, ge­ dichten, geschiedverhalen. Een atlasje kende hij van buiten. Terwijl niemand in het dorp hem Duits kon leren, wist hij uit een eenvoudig geneeskundig boek, in deze taal geschreven, de betekenis van de woorden geleidelijk te achterhalen, zodat hij de kennis ervan aan niemand dan aan zichzelf verschuldigd was. Naar aanleiding van de Bijbel en naar het voorbeeld van Luikens bundel maakte Pieter van zijn zesde tot zijn tiende jaar zonder moeite honderden gedichtjes. Een schrift Eerste Proejes van Pieter Nieuwlands Rijmkunst, gemaakt in 1771 en 1772 en dus in den ouderdom van 6 à 7 jaar,2 bevat 46 bladzijden van deze rijmpjes. Verrassender nog, omdat het een ingenium precox ver­ onderstelt, was zijn aanleg voor reken- en wiskunde. Zijn vader had hem de beginselen hiervan bijgebracht. Vóór zijn achtste jaar begreep hij de stelling van Pythagoras en vóór zijn elfde kende hij de logaritmen. Zijn vader kwam in verlegenheid, omdat de tienjarige jongen wilde leren, wat híj met zijn 66jaar niet meer begreep, ofschoon wiskunde levenslang zijn hobby was geweest. De faam dat er in de Diemermeer een wonderkind woonde, deed de ronde. De geleerde wiskundige Aeneae3 hoorde ervan ; 2 U.B.L. Westeur. Hs. 1218 V. Uit de bibl. van Abr. de Vries, later van Matthias de Vries aan de boekerij van de Mij. der Ned. Letterkunde te Leiden in 1893 geschonken door Dr. S. G. en Mr. J. H. de Vries. 3 Aeneae (Henricus) geb. 19 aug. 1743 te Oude Mierdum, overl. 1 nov. 1810 te Amsterdam, was zoon van ds. Ed. Aeneae. Hij volgde de Lat. school te Leeu war- 4 zijn vriend Th. Ch. van Nes, die in de Diemermeer een buiten­ verblijfhad, vertelde hem erover. Hij testte het kind, door het uit het eerste boek van Steenstra de 47e stelling voor te leggen „van de choorden", uit het derde boek „de snij- en raaklijnen, in en op den cirkel", en ook nog stellingen uit het vierde en zesde boek. Aeneae was verrast door het inzicht en het begrip van de knaap. Hij gaf boeken mee van Steenstra en Upey, die de vader met zijn zoontje kon doornemen. Toen Barend al spoedig niet meer in staat was het kind te volgen, ging Pieter vanaf maart 1775, tien jaar oud, driemaal per week naar Amsterdam, waar Aeneae hem verder onderricht gaf in alge­ bra, meetkunde, aard- en hemelglobe en in de differentiaal­ rekening naar het werk van Fas.4 Ook zijn letterkundige prestaties bleven niet onopgemerkt. Enige Amsterdamse heren gaven Proeve van Bijbeldichten van hem uit, gedrukt in de Diemermeer, juni 1775.5 Het is een brochuurtje met vier gedichten: De Schepping, De Dood van Abel, Abrahams Uittocht uit Ur, Davids Overwinning op Goliath.