INWENTARZ RĘKOPISÓW Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu Tom II XII–XX wiek PolskaPolska Akademia Akademia Umiejętności Umiejętności INWENTARZINWENTARZ RĘKOPISÓW RĘKOPISÓW ArchiwumArchiwum Kapituły Kapituły Kolegiackiej Kolegiackiej i Katedralneji Katedralnej w wSandomierzu Sandomierzu TomTom II II XII–XXXII–XX wiek wiek OpracowałOpracował Feliks Feliks Kiryk Kiryk przyprzy współudziale współudziale Michała Michała Szczerby Szczerby KrakówKraków 2018 2018 PUBLIKACJA SFINANSOWANA ze środków Narodowego CeNtrum Nauki, wg umowy Nr umo-2015/17/B/HS3/00389 redakcja naukowa tomu: prof. Feliks kiryk redakcja i opracowanie: agata Czuj Skład: anna atanaziewicz Projekt okładki: agencja reklamowa NoVum wydanie ii, rozszerzone © Copyright by Polska akademia umiejętności & authors, kraków, 2020 iSBN 978-83-7676-333-0 dystrybucja Pau, ul. Sławkowska 17, 31-016 kraków [email protected] www.pau.krakow.pl Wstęp tom drugi Inwentarza rękopisów, rejestrujący i opisujący archiwalia kapi- tuły kolegiackiej i Katedralnej Sandomierskiej (AKKKS), stanowi uzupełnie- nie opublikowanego w 2002 r. katalogu dokumentów1 oraz wydanego w 2010 r. Inwentarza rękopisów (tomu pierwszego)2. Nosi ten sam tytuł, zachowuje ten sam układ redakcyjny, stosuje taką samą formę aparatu naukowego, posługu- je się tymi samymi skrótami i jednakowo sporządzonymi indeksami. obejmuje jednak pokaźny zbiór rękopiśmiennych materiałów źródło- wych: 28 oryginalnych dyplomów pergaminowych, 207 papierowych (wśród których także nie brak oryginałów) i 75 wiązek rękopisów. W sumie ponad 300 jednostek archiwalnych. dopełnia więc i wzbogaca wyraźnie potężny zasób archiwalny (1350 jednostek), ujęty w obu wcześniejszych wydawnic- twach, tworząc wespół z nimi całościową rejestrację źródeł do dziejów sandomierskiej kapituły kolegiackiej i katedralnej, miasta Sandomierza, zespołów klasztornych, ośrodków miejskich oraz parafialnych osad wiej- skich dawnej ziemi sandomierskiej, a także Lubelszczyzny i Podlasia oraz sąsiadujących z nimi obszarów wielkiego księstwa Litewskiego. Poszukiwania źródłowe w archiwach państwowych, kościelnych, klasz- tornych i prywatnych zostały przedstawione obszernie we Wstępie do opub- likowanego w 2010 r. tomu Inwentarza rękopisów AKKKS. Stwierdzamy przy tym, że obraz wysiłku badawczego i uciążliwości docierania do poszu- kiwanego materiału źródłowego nie zmieniły się, odnosząc się w pełni rów- nież do kwerend materiałowych związanych z powstaniem niniejszego tomu Inwentarza rękopisów. odsyłamy zatem czytelnika do Wstępu tomu wcześ- niejszego, dodając jeszcze, że zabiegi poszukiwawcze za nowymi nośnika- mi informacji źródłowych odbywały się także nie bez kłopotów, ale i szczęś- liwych zbiegów okoliczności. 1 Pergaminy Archiwum Kapituły Katedralnej Sandomierskiej, Sandomierz 2002. 2 Inwentarz rękopisów Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu XIII–XX wieku, Sandomierz 2010. Vi wstęp do tych ostatnich niewątpliwie należy fakt odnalezienia w radomiu, uznanych dotąd za stracone, ponad 20 wiązek ogromnie ważnych dla badań nad przebiegiem generalnej przebudowy kolegiaty, a niebawem katedry sandomierskiej, materiałów archiwalnych z cyklu fabrica ecclesiarum. do- łączyły się do nich niebawem liczne kopiarze dokumentów, odnoszących się do kościołów, klasztorów i ratusza sandomierskiego, w tym zwłaszcza dwu kopiarzy o rewelacyjnym znaczeniu, mianowicie księgi przywilejów koś- cioła i parafii w Beszowej oraz kościoła i parafii w Mielcu w XiV–XVII w.3, a szczególnie księgi dokumentów (i rachunków) klasztoru, kościoła i szpi- tala św. ducha, o których zachowało się dotąd niewiele wiadomości. do- dając do tych nieznanych i niewykorzystanych przez naukę zbiorów zespół dyplomów (pełnych transumptów) pergaminowych oraz ponad 200 doku- mentów papierowych – można było pokusić się o opracowanie tego mate- riału i przygotowanie do druku. ich stan fizyczny i walory dokumentacyjne rozpoczynamy od prezenta- cji dyplomów pergaminowych. * ze szczątków nieuporządkowanych i nieudostępnionych dotąd badaczom naukowym archiwaliów kapituły kolegiackiej i katedralnej udało się wy- dobyć 28 oryginalnych dokumentów pergaminowych z lat 1392–1772. do- chowały się one bowiem w wiązkach papierowych materiałów archiwalnych, odnoszących się do klasztorów duchaków sandomierskich, cystersów sule- jowskich, franciszkanów konwentualnych w Smardzewicach w ziemi opo- czyńskiej, a także w wiązkach archiwaliów parafialnych podsandomierskie- go obrazowa, następnie w papierach po ks. Janie wiśniewskim, czy wreszcie w pozyskanych od darczyńców prywatnych przez sandomierskie archiwum diecezjalne. Sześć z nich odnosi się do XiV i XV stulecia, cztery do wieku XVi, dziesięć do XVii, osiem – do XViii stulecia. uwagę szczególną przyciąga- ją akta parafii podsandomierskiego obrazowa od 1400 r. oraz parafii w Bor- kowicach koło radomia od (prawdopodobnie) 1407 r., a wreszcie akt fun- 3 Por. F. k i r y k, Beszowa i Mielec. Przyczynki do ich najdawniejszych dziejów, „rocz- nik mielecki”, t. 20/21 (2017/2018), s. 15–41. Por. F. k i r y k, Zdrowotność, higiena i służba zdrowia w dawnym Sandomierzu. Kartki o opiece społecznej [w:] Sandomierz – miasto fascynującej przeszłości. W 730. rocz- nicę lokacji miejskiej, red. F. kiryk, r. Chyła, kraków 2019, s. 185–216. wstęp Vii dacji renesansowej kaplicy w zamku ogrodzienieckim w 1538 r. przez Seweryna Bonera, kasztelana bieckiego i wielkorządcę krakowskiego, dzie- dzica tego zamku i miasta ogrodzieńca, w intencji swego zbawienia oraz małżonki zofii Betmanówny – dyplom pergaminowy szczególnie ważny w związku z niezwykłą posuchą źródłową do historii dawnego ogrodzień- ca. dochodzi do nich również nieznany dotąd przywilej miasta rożanki k. Lidy w Wielkim księstwie Litewskim z 1508 r. oraz nadanie królewskie wsi Czersko z otoczeniem terytorialnym z 1527 r., na rzecz bojara wasyla wołoszyna, w powiecie bielskim. Liczniejsze nieco pergaminy szesnasto- i siedemnastowieczne odnoszą się w większości również do kościelnych spraw osadniczych, a więc do fundacji klasztoru franciszkanów konwentualnych w Smardzewicach oraz funkcjonowania tego konwentu i pozostającej pod jego opieką duszpaster- ską parafii św. anny, a następnie przejęcia po latach sporów z jezuitami i uciążliwych starań parafii św. Piotra w Sandomierzu przez kolegiatę san- domierską (1717). do dokumentów znaczących w historii tejże kolegiaty zaliczyć należy dalej akt erekcji z 1701 r. przez Jerzego olbrachta denhoffa, biskupa krakowskiego i podkanclerzego królestwa – okazałego, obszernego szpitala dla wysłużonych księży, wieńczącego pod tym względem zabiegi kapituły kolegiackiej i księży parafialnych oraz wsparcia kolejnych bisku- pów krakowskich, a także miejscowych kanoników jak Szymona dzierżęgi, a zwłaszcza rafała rościckiego, archidiakona sandomierskiego. dołączyć do nich trzeba również pergaminowy akt erekcji prepozytury w kościele pa- rafialnym miasta tarłowa z 1643 r., jeden z najcenniejszych zabytków źród- łowych, odnoszących się do rozwoju tego miasta w XVII w., o którym zacho- wane niesłychanie skromne źródła poskąpiły wiadomości. Niewielki zbiór dyplomów pergaminowych w niniejszym wydawnictwie przynosi zatem istotnie wiele nowych wiadomości, zwłaszcza o dawnej San- domierszczyźnie, poważnie uzupełniających wydany w 2002 r. katalog per- gaminów AKKKS5. wymagają one jednak pilnie zabiegów renowacyjnych i zabezpieczających. Stan ich zachowania jest w większości krytyczny. wielokrotnie bogatszy w charakteryzowanym zbiorze pozostaje zespół dyplomów papierowych z lat 1121–1818. obejmuje bowiem z transumpta- mi 207 dokumentów. Stanowi więc poważny zasób źródeł aktowych, odno- 5 Pergaminy Archiwum Kapituły Katedralnej Sandomierskiej, opr. F. kiryk, Sandomierz 2002, nr 1–328. Viii wstęp szących się w liczbie 63 do średniowiecza, 17 do wieku XVi, 62 do XVii i 125 do XViii stulecia, a więc ze znaczną przewagą do czasów nowożyt- nych. gdy chodzi o wystawców – przeważają wyraźnie dokumenty z kan- celarii królewskiej, następnie akta wystawiane przez instytucje kościelne i klasztorne, a wreszcie powstałe w urzędach miejskich i kancelariach pry- watnych, pisane przeważnie w języku łacińskim, ale także – z czasem coraz częściej, w języku polskim. dochodzi do nich kilkanaście przywilejów królewskich w języku ruskim, które daje się łączyć z trwającą od dziesię- cioleci akcją osadniczą na obszarze wielkiego księstwa Litewskiego. świa- dectwem tego procesu jest akt lokacyjny z 1520 r. miasta Sławatycz nad Bugiem z targiem i karczmą oraz zezwoleniem na wzniesienie zamku (nr 58 ii), a także akty innych monarszych nadań obszarów leśnych i pusz- czańskich, czego przykładem jest przekazanie w 1524 r. rozległych dóbr zabłudowskich w powiatach bielskim i surażskim aleksandrowi Chodkie- wiczowi za zasługi wojenne (nr 63 ii). w grupie papierowych dyplomów królewskich, których siłę dokumenta- cyjną podnosi fakt, że są oryginałami, wyróżniają się dokumenty graniczne. Jest ich sporo. obejmują nie tylko kwestie pograniczne oraz znaki określające zagospodarowanie przestrzeni osadniczej (przesieki, słupy kamienne i drew- niane, kopce itp.), lecz przede wszystkim stosunki własnościowe, stanowiące pierwszorzędny materiał badawczy do historii miejscowej szlachty, a także do dziejów podkomorskich służb granicznych (por. nr 101 II oraz 108 II i in.). Spora część owych papierowych dyplomów królewskich odnosi się do sandomierskich królewszczyzn, w tym szczególnie dawnego starostwa san- domierskiego. kilkanaście dokumentów dotyczy sołectwa i gromady wiej- skiej w Pysznicy, a także parafii i kościoła parafialnego,