Warmia i Mazury - nasze wspólne dobro cz. II Wydano w ramach V Ogólnopolskiego Studenckiego Festiwalu Podróży Kormorany 2015 OSFP.UWM.EDU.PL 1 2 Warmia i Mazury - nasze wspólne dobro cz. II Redakcja Stanisław Czachorowski, Żaneta Kostyk, Agata Zielińska Olsztyn, 2015 3 Redakcja naukowa monografii: dr hab. Stanisław Czachorowski, prof. UWM Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Biologii i Biotechnologii mgr Żaneta Kostyk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Prawa i Administracji mgr inż. Agata Zielińska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Nauk Ekonomicznych Recenzenci: dr hab. inż. Wacław Mozolewski, prof.UWM dr hab. Stanisław Czachorowski, prof. UWM dr hab. inż. Agnieszka Jaszczak dr hab. inż. Emilia Marks dr hab. Ewa Nawrocka dr inż. arch. Wiesława Gadomska dr Iwona Leonowicz-Bukała dr Urszula Szymańska dr Aneta Omelan dr Aloizy Wojtas Skład, przygotowanie do druku Ewa Krasińska Projekt okładki: Żaneta Kostyk, Ewa Krasińska Zdjęcie na okładce: Marcin Gryko Wydawca: Centrum Badań nad Dziedzictwem Kulturowym i Przyrodniczym oraz Akademicki Klub Turystyczny przy Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. ISBN: 978-83-939380-1-8 Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie. 4 SPIS TREŚCI Wprowadzenie 7 Ruszczycka K. Rodowy cmentarz majątku Pozorty 21 Jakutowicz J. Pomniki pierwszowojenne jako element krajobrazu kulturowego Warmii i Mazur 33 Nowicka M. T. Warmia i Mazury w baśniach i legendach 47 Ciszewska K. Tygodnik lokalny zwierciadłem życia miejscowej społeczności – analiza zawartości „Węgorzewskiego Tygodnia” 57 Czapilcka M., Dobrońska K., Kosiorek M. Życie ludności wiejskiej na Warmii i Mazurach w XIX wieku 69 Batyk I. M., Dąbrowska A. Warmia i Mazury widziane oczami smakosza 87 Batyk I. M., Targońska K. Promocja aktywności rekreacyjnej na przykładzie projektu „Olsztyn. Aktywnie!” 101 Rekuć I. Turystyka alternatywna w województwie warmińsko-mazurskim – szanse i korzyści na przykładzie agroturystyki 115 Kostyk Ż. Województwo warmińsko-mazurskie jako obszar Zielonych Płuc Polski 125 Herman P. Wybrane formy ochrony przyrody Warmii i Mazur 137 5 Antolak M. Środowisko przyrodnicze gminy wiejskiej i miejskiej Ostróda 147 Kosiorek M., Dobrońska K., Czaplicka M. Tendencja produkcji zbóż i ziemniaków w województwie warmińsko- mazurskim oraz w Polsce w latach 2002-2012 159 6 WPROWADZENIE Świat się szybko zmienia a rolą naukowca jest opisywanie zachodzących procesów jak i utrwalanie „odchodzących światów”. Tempo i skala zmian są tak duże, że własne dzieciństwo spotykamy już w muzeach i skansenach. Dokumento- wanie różnych obiektów kulturowych i przyrodniczych nie jest zajęciem li tylko kolekcjonerskim, bo na bazie zbieranych obserwacji buduje się hipotezy i teorie, niezwykle ważne w rozwoju nauki jak i rozumienia wspołczesności. Wiedza ma charakter kumulatywny. Nie istnieje fakt naukowy w pełni obiektywnych i nieza- leżny od obserwatora, bowiem obserwujemy przez pryzmat wiedzy i teorii. Wiedza jest całościowym konstruktem z powiązanymi elementami składowymi. Nie ma nagich faktów, interpretujemy je przez pryzmat własnej już posiadanej wiedzy, teorii, paradygmatów. Z kolei teorie nie istnieją same z siebie, opierają się na fak- tach, obserwacjach i eksperymentach. Co było pierwsze jajko czy kura: fakt i ob- serwacja czy teoria? Wydaje się to nierozstrzygalne, bo oba elementy dojrzewają ewolucyjnie w uzależnieniu od siebie wzajemnie. Odkrywanie dziedzictwa materialnego i niematerialnego (w tym kulinarne- go) przybierać może różne formy. Powinnością środowiska akademickiego jest odważne poszukiwanie nowych podejść i sposobów dyskutowania w szybko zmie- niającym się świecie. Podróżne są formą zdobywania doświadczenia, i tak jak po- dróż Darwina na statku Beagle pozwoliła zebrać więcej informacji i krystalizować się przełomowej teorii ewolucji, tak i my poprzez Ogólnopolski Studencki Festiwal Podróży Kormorany oraz kolejną już pozycję monograficzną staramy się w zbierać fakty i obserwacje, porządkować je i mozolnie poszukiwać uogólnionego opisu zjawisk globlokalizmu (glokalizacji). Szukamy interpretacji tego, co się dzieje wokół nas, w kulturze, w przyrodzie, by na dobrej bazie budować modele rozwoju gospodarczego regionu. Dialog doświadczonego podróżnika i naukowej teorii sprzyjać będzie kreatywności i innowacyjnej gospodarce, której elementem jest szeroko rozumiana turystyka. Niniejsza monografia, jako forma uzupełniająca festiwalu podróżniczego Kormorany, jest formą dzielenia się wrażeniami, obserwacjami, refleksjami i po- wolnym szukaniem nowego opisu rzeczywistości. Świat się zmienia, a my poprzez szeroką dokumentację różnorodnych faktów, próbujemy na nowo interpretować dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze regionu. Pomniki, cmentarze, baśnie i legen- dy, lokalne czasopisma, współczesne projekty, konkursy kulinarne, akcje typu Olsztyn Aktywnie, zasoby przyrodnicze regionu – z pozoru oderwane tematy ukła- dają się w powiązaną ze sobą całość. Szukamy na Warmii i Mazurach tego, co uniwersalne, globalne i lokalne. Coś ważnego się dzieje na szeroko rozumianej prowincji, a my chcemy to opisywać. Odkrywamy na nowo, to co zapomniane lub niedostrzegane i zapraszamy po poznawania dziedzictwa kulturowego i przyrodni- czego Warmii i Mazur. Zapraszamy do wspólnej turystycznej przygody oraz bu- dowania własnej tożsamości regionalnej we współczesnym świecie. 7 Przyrodnik postrzega inaczej, patrząc na to samo. Cmentarze są nie tylko miejscem zadumy i wspomnień osób zmarłych, interesującym dla archeologów czy historyków, są także specyficznym typem założeń ogrodowych i bardzo istotnym elementem ekosystemów antropogenicznych. Katarzyna Ruszczycka w rozdziale pt. „Rodowy cmentarz majątku Pozorty”, przedstawia wyniki swoich badań, po- święconych małemu cmentarzowi rodzinnemu, położonemu obecnie w jednej z dzielnic Olsztyna. Cmentarze rodowe w Prusach Wschodnich były charaktery- stycznym elementem układów dworskich. Powstawały pod wpływem zmian świa- topoglądowych XVIII i XIX wieku, kiedy dojrzewała nowa wrażliwość w odnie- sieniu do śmierci. Tutejsza szlachta zaczęła rezygnować z pochówków w przepeł- nionych przestrzeniach miejskich i wiejskich cmentarzy, na rzecz specjalnie two- rzonych nekropolii rodowych, położonych w pobliżu majątków ziemskich. Jak pisze K. Ruszczycka „Cmentarz wówczas zaczęto postrzegać jako miejsce zadumy oraz przedmiot barwnych opisów pełnych symboliki towarzyszącej im zieleni, szczególnie wiekowych okazów drzew. Odchodzono od wizji oczekiwania na śmierć, a zaczęto postrzegać ją jedynie jako rozłąkę z bliskimi osobami.” Procesy, zachodzące w kulturze, znajdowały swoje odbicie w przestrzeni materialnej. Daw- ny dwór w Pozortach nie przerwał, ale zachował się park oraz cmentarz rodowy. Autorka podjęła się analizy historycznej oraz stanu zachowania tego obiektu. Ne- kropolię rozpatrywała jako jeden z elementów kompozycyjnych założenia, składa- jącego się niegdyś z dworu, ogrodu, folwarku oraz miejsca pochówku kolejnych dzierżawców majątku. W wyniku zmian urbanizacyjnych dawny cmentarz stał się elementem zupełnie nowego krajobrazu miejskiego (urbicenozy). Inwentaryzacja przyrodniczo-historyczna staje się w tym kontekście wstępnym etapem, niezbęd- nym w prawidłowym gospodarowaniu przestrzenią i zintegrowanym wykorzysta- niu zieleni w poprawianiu jakości życia mieszkańców. Autorka w podsumowaniu pisze: „Mając na uwadze stan zachowania rodowego cmentarza oraz jego najbliż- szego otoczenia można stwierdzić, iż jest on nadal poprawnie wyeksponowany. Dobry stan zachowania wnętrza cmentarza oraz alei dojazdowej umożliwia wciąż odpowiedni odbiór strefy sacrum w krajobrazie miejskim.” Dostrzega jednak sze- reg zagrożeń, związanych głównie z intensywnymi procesami urbanizacyjnymi, w tym budową linii tramwajowej. Jednym z jej wniosków jest zalecenie umożli- wienia swobodnego dostępu mieszkańcom miasta do analizowanego cmentarza, mającego duże walory historyczne, edukacyjne, poznawcze oraz krajobrazowe. Dawne dziedzictwo kulturowe może być wykorzystane współcześnie w wypełnia- niu różnorodnych funkcji. Ten mały obiekt może być wykorzystany w szeroko rozumianej edukacji pozaformalnej. Innym, specyficznym elementem kulturowym Warmii i Mazur, są pomniki. W pewnym sensie również nawiązujące do pamięci o zmarłych i dawnych miesz- kańcach tych ziem. Małe, symboliczne nekropolie stały się obiektem rozważań Joanny Jakutowicz w rozdziale pt. „Pomniki pierwszowojenne jako element krajo- 8 brazu kulturowego Warmii i Mazur.” Autorka analizuje pomniki, powstałe dla upamiętnienia ofiar pierwszej wojny światowej. Pomniki, będące wyrazem pamięci wspólnoty o konkretnym wydarzeniu lub osobie, znane były już od starożytności. Były elementem utrzymywania poczucia więzi danej społeczności poprzez kult zmarłych, w szczególności bohaterów, którzy zginęli broniąc wartości ogólnie przyjętych za ważne i podstawowe dla przetrwania danej wspólnopty. Na Warmii i Mazurach, stanowiących część dawnych Prus Wschodnich, Wielka Wojna (jak ją wtedy nazywano) lat 1914-1918 wywołała potrzebę upamiętnienia poległych żoł- nierzy na niespotykaną dotychczas w naszym regionie skalę. Liczba powstałych poników sprawiła, że stały się jednym z głównych elementów wschodniopruskiego krajobrazu kulturowego. Autorka wszechstronnie analizowała ten nowy element krajobrazu kulturowego południowej części dawnych Prus Wschodnich. Obiekty te zaczęły powstawać jeszcze przed zakończeniem działań wojennych i na przestrzeni lat przybierały różnorodną formę. W wyniku zmian po 1945 r., traktowane były jako