TOM23 Rocznik Chełmski Tom 23 Komitet redakcyjny: Beata Akimjakowa, Andrzej Bronicki, Robert Chełmicki, Stanisław Dubaj, Michał Gołoś, Emil Horoch, Tadeusz Jaceniuk, Paweł Kiernikowski, Roman Małek, Robert Kozyrski, Jan Lewandowski, Leszek Piątkowski, Andrzej Rybak, Andrzej Stępnik, Witalij Telwak, Zbigniew Zaporowski Redaktor naczelny: Emil Horoch Redaktor tematyczny: Andrzej Rybak, Małgorzata Stryjecka Redaktor językowy: Agata Szewczuk Opracowanie redakcyjne: Marzena Zielonka Recenzenci: prof. dr hab. Andrzej Gil (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), prof. dr hab. Emil Horoch (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), dr hab. Oleh Kozaczuk (Uniwersytet Narodowy w Czerniowcach), dr hab. Robert Kozyrski (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), prof. dr hab. Jurij Makar (Uniwersytet Narodowy w Czerniowcach), prof. dr hab. Tamara Marusyk (Uniwersytet Narodowy w Czerniowcach), prof. dr hab. Wiesław Pawlak (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), dr Krzysztof Przylicki (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), doc. dr Władysław Strutyński (Uniwersytet Narodowy w Czerniowcach). Tłumaczenie streszczeń: Katarzyna Bedlińska-Polak (język angielski), Olena Hodała (język rosyjski) Zdjęcia: Lech Radwański Zdjęcie na okładce: Wojsławice – cerkiew i dzwonnica, pierwsza faza remontu po naprawie dachu i skuciu tynków, listopad 2003 r. Skład i łamanie: Marek Zielonka Zielony Królik Wydawnictwo wsparli finansowo: Urząd Miasta Chełm • Starostwo Powiatowe w Chełmie • Urząd Gminy w Wojsławicach • Urząd Gminy w Rudzie-Hucie • Budman Sp. z o.o. • Edward Hołub • Lucjan Jagiełło • CTN Elektromet Zalewa sp.j. • Irena Smulkowska • Czesław Zwolak • Zygmunt Gardziński • Przychodnia Weterynaryjna Janów k. Chełma Justyna Gardzińska, Grzegorz Gardziński • Ryszard Kostecki • Anna Julia Struś „Malinowa” AUTO USŁUGI Kamień Zadanie współfinansowane ze środków Zadanie współfinansowane ze środków Urzędu Miasta Chełm Starostwa Powiatu Chełmskiego Adres redakcji: Stowarzyszenie Rocznik Chełmski 22-100 Chełm, ul. Partyzantów 40 www.chbp.chelm.pl/srch/ e-mail: [email protected], [email protected] Redakcja informuje, iż prezentowana wersja czasopisma (papierowa) jest wersją pierwotną (referencyjną) Nakład 350 egz. Stowarzyszenie Rocznik Chełmski Chełmska Biblioteka Publiczna im. M.P. Orsetti w Chełmie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie Rocznik Chełmski Tom 23 Chełm 2019 Copyright by Stowarzyszenie Rocznik Chełmski ISSN 1425–6665 Druk: Drukarnia Wydawnictwa ARKA www.arkadruk.pl Spis treści Artykuły Monika Maziarczuk: Cmentarz szkieletowy przy zachodniej bramie zespołu katedral- nego w Chełmie, ulica Lubelska 2 . 9 Stanisław Gołub: Pozostałości nieznanej murowanej budowli z XII–XIII wieku (?) ze źródłem w obrębie zespołu wieżowego w Stołpiu, gm. Chełm . 21 Izabela Kosyl: Phoenix tertiato redivivus… Jakuba Suszy jako źródło badań nad religijno- ścią i wrażliwością mirakularną mieszkańców ziemi chełmskiej w XVII wieku . 35 Zbigniew Lubaszewski: Miejsca pamięci związane z powstaniem styczniowym na terenie Chełma i powiatu chełmskiego . 59 Ewa Oleszczuk: Nagrobki z warsztatu Bolesława Piekarskiego w rzymskokatolickiej czę- ści cmentarza przy ul. Lwowskiej w Chełmie . 87 Jolanta Skwarczewska: Zbiórka na Fundusz Obrony Narodowej na ziemi chełmskiej (1936–1939) na podstawie relacji prasowych „Kroniki Nadbużańskiej” . 133 Dominik Panasiuk: Organizacja Zbrojna (Organizacja Zbrojna Obrońców Polski) 1939–1942. Przyczynek do dziejów polskiego podziemia . 161 Materiały z sesji poświęconej 75. rocznicy likwidacji Stalagu 319 w Chełmie (15.05.2019) Małgorzata Chmielewska: Sprawozdanie z obchodów 75. rocznicy likwidacji Stalagu 319 w Chełmie. Chełm, 15 maja 2019 roku . 179 Zbigniew Lubaszewski: Jeńcy radzieccy pochodzenia żydowskiego w Stalagu 319 w Chełmie . 183 Paweł Kiernikowski: Lazarety jenieckie Stalagu 319 w Chełmie . 195 Andrzej Rybak: Sylwetka ppor. Claudio Sommarugi (1920–2012) . 203 Z zagranicy Oleg Ślusar: Historyczna antroponimia kresowa (na przykładzie ksiąg metrykalnych parafii rzymskokatolickiej miasta Czerniowce z lat 1777–1869) . 213 Jurij Makar: On bronił Polski . 227 Halyna Manchulenko: Decentralization of Authority as the Strategy of Ukraine’s Politi- cal Elite: The Correlation between National and Regional-Level Policies . 233 Олег КОзачуК: Національне питання в сучасній україні . 253 Віталій МаКар: українсько-канадське співробітництво: міждержавний вимір . 265 ВладислаВ струтиНсьКий: антон Кохановський – незабутній бургомістр чернівців 275 Юрій МаКар, Наталія рОтар: зародження та розвиток політичної науки у черні- вецькому національному університеті імені Юрія Федьковича . 287 Człowiek i środowisko Andrzej Bronicki, Ignacy Kitowski: Nowe stanowisko żółwia błotnego Emys orbicula- ris na południu Chełmszczyzny . 313 Ewa Stamirowska-Krzaczek, Paweł Krzaczek, Halina Lipińska: Wykorzystanie pro- gramów rolno-środowiskowo-klimatycznych PROW 2014–2020 w wybranych gospo- darstwach rolnych powiatu chełmskiego . 317 Jacek Cymerman: Ocena spożycia warzyw wśród mieszkańcowi miasta Chełm . 339 Małgorzata Stryjecka, Katarzyna Kasperek, Anna Dworak: Ocena wartości odżyw- czych wybranych owoców i warzyw uprawianych na terenie powiatu chełmskiego . 351 Małgorzata Stryjecka: Wpływ czynników środowiskowych na zachowania żywienio- we młodzieży w wieku 13–15 lat z miasta Chełm . 359 Materiały Stanisław Gołub, Tomasz Dzieńkowski: Badania na Wysokiej Górce w Chełmie w sezo- nie 2017–2018 . 369 Andrzej Czarnocki: Husynne w 1728 roku. Inwentarz majątku . 385 Sławomir Mielnik: Sieć parafialna Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie w latach 1939–1988 w ujęciu kartograficznym . 395 Stanisław Lipiński: Z dziejów dóbr Sielec w XVIII i XIX wieku . 409 Paweł Sygowski, Andrzej Trzciński: Macewa średniowieczna na cmentarzu żydowskim w Chełmie . 419 Ilona Sawicka: Roman Śledź – twórca osobny. Próba przybliżenia sylwetki artysty . 433 Jagoda Barczyńska: Galeria 72 z pozycji 47 minionych lat jej istnienia . 449 Z żałobnej karty Paweł Kiernikowski: Adam Kędzierawski (1935–2019) . 507 Recenzje Paweł Kiernikowski: Józef Piłsudski. Związki z Chełmem i ziemią chełmską. Wybór ma- teriałów. Wybrał, przygotował i poprzedził wstępem Zbigniew Lubaszewski, TAWA, Chełm 2017, ss. 136 . 513 Paweł Kiernikowski: Anna Czarnomska, Marzena Grochowska, Regina Jachimczuk, Stanisław Jadczak, Krystyna Krahelska. Bohaterka z Warszawy rodem z Polesia, Gminna Biblioteka Publiczna w Sosnowicy, Sosnowica 2014, ss. 128 . 515 Paweł Kiernikowski: Stanisław Lipiński, Z dziejów parafii w Kumowie, Kumów 2018, ss. 131 . 516 Bogumiła Kowal: „Kronika” ks. Romana Penca, proboszcza w Przeworsku. Lata 1939– 1944, wybór i opracowanie Szczepan Kozak, Przeworsk 2018, ss. 212 . 518 Kronika Antoni Franecki: IX Wojewódzki Konkurs Historyczny „Życie, działalność i twórczość Henryka Michała Kamieńskiego w Rudzie-Hucie” . 523 Jolanta Skwarczewska: Kalendarium wydarzeń 2018 . 529 rocznik chełmski tom 23 Artykuły Monika Maziarczuk Cmentarz szkieletowy przy zachodniej bramie zespołu katedralnego w Chełmie, ul. Lubelska 2 Wszelkie prace ziemne wykonywane na terenie Starego Miasta w Chełmie, mimo wielu lat prowadzenia tu badań archeologicznych, nadal dostarczają naukowych niespodzianek. W sierpniu 2017 roku, w trakcie nadzoru archeologicznego nad pracami zwią- zanymi z odbudową i remontem muru okalającego Wzgórze Katedralne, przy jego zachodniej bramie wejściowej natrafiono na cmentarz szkieletowy. Przeprowadzone niezwłocznie ratownicze badania archeologiczne, mające na celu przebadanie i eks- humację pochówków w zasięgu prowadzonych robót budowlanych, przyniosły bar- dzo ciekawe rezultaty1. Opis odkrytych grobów Na powierzchni ok. 70 m2 – obszarze na północ i zachód od bramy wejściowej na teren Wzgórza Katedralnego (wykopy 1 i 2 – ryc. 1), odkryto łącznie 29 grobów szkieletowych. Szczątki ludzkie wkopane były w jasnoszarą, plastyczną kredę oraz zalegający pod nią zbity, kredowy calec i zasypane jasnoszarą kredą. Mogiły przetrwały w różnym stanie zachowania. Jedynie w ośmiu przypadkach możemy mówić o szkieletach kompletnych lub prawie kompletnych (groby: 6, 9, 15, 1 Badaniami zgodnie z Decyzją WUOZ Delegatury w Chełmie kierował Stanisław Gołub. Brała w nich udział Monika Maziarczuk. 9 Monika Maziarczuk 18, 22, 25, 27, 29). Część grobów (nr 1–3) została zniszczona w trakcie budowy scho- dów oraz bramy wejściowej na teren zespołu katedralnego (fot. 3). Z budową okazałej bramy (ob. 1) można wiązać powstałe w jej pobliżu niewielkie jamy – obiekty 2–4 i 6 (ryc. 1, fot. 3). W ziemi, którą zostały zasypane, znaleziono fragmenty naczyń glinia- nych datowane od XIII do pocz. XX wieku oraz ułamki kafli i cegieł. Jeden z grobów – 7, był naruszony przez takie właśnie jamy (obiekty 3 i 4). Najwięcej uszkodzeń do- tyczyło grobów w zachodniej części cmentarza i wiązało się z pracami niwelacyjnymi stoku prowadzonymi w związku z przebudową ul. Lubelskiej, a także, według relacji ustnych świadków, w wyniku „ścięcia” skarpy w latach 60. XX wieku, w trakcie budo- wy wjazdu na teren posesji obecnego przedszkola, na północ od badanego obszaru2. Kilka grobów zostało naruszonych jeszcze w trakcie funkcjonowania cmentarza poprzez wkopanie w nie kolejnych pochówków, np. w grób 12 wkopano, częściowo, grób 8, a w ten z kolei – grób dziecięcy nr 15. Podobne relacje wystąpiły w przypadku pochówków 11 i 14 oraz 18 i 26 (ryc. 1). Wszystkie odkryte szkielety były ułożone na wznak, czaszką orientowane na zachód (z wyjątkiem jednego – z grobu 15, w którym szkielet dziecka leżał