tom II po 1945 roku pod redakcją naukową Bogusława Polaka Koszalin 2016 Kolegium Redakcyjne Tadeusz Ceynowa, Joanna Chojecka (wiceprzewodnicząca), Wojciech Grobelski, Jerzy Kalicki, Leszek Laskowski, Bogusław Polak (przewodniczący), Joanna Woźniak (sekretarz), Andrzej Ziemiński Recenzenci prof. dr hab. Jacek Knopek prof. dr hab. Eugeniusz Koko Opracowanie redakcyjne i korekta Alina Leszczyńska Projekt graficzny i skład komputerowy VIDOQUE Graphic Design Atelier Mariusz Król Druk i oprawa Z. P. Polimer Koszalin, ul. Szczecińska 34 www.drukarniapolimer.pl Wydanie I Wydano przy współpracy: Archiwum Państwowego w Koszalinie Muzeum w Koszalinie © Copyright by Koszalińska Biblioteka Publiczna im. Joachima Lelewela Publikacja wydana pod patronatem Prezydenta Miasta Koszalina Piotra Jedlińskiego, sfinansowana z budżetu miasta. ISBN 978-83-87317-96-6 Spis treści Wstęp 11 CZĘŚĆ I HISTORIA I POLITYKA 15 1. Życie polityczne miasta 1945-1989 Czesław Partacz, Zenon Kachnicz 17 1.1. Pierwsze lata polskiego Koszalina 17 1.2. Koszalin jako miasto wojewódzkie 40 1.3. W pętach stalinizmu 43 1.3.1. Ogólna charakterystyka aparatu bezpieczeństwa 44 1.3.2. Z działalności koszalińskich urzędów bezpieczeństwa i sądownictwa 44 1.3.3. Ogólna charakterystyka organizacji niepodległościowych 45 1.3.4. Konspiracja i różne formy działalności antykomunistycznej w Koszalinie 45 1.4. Po przełomie w 1956 roku 49 1.5. Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej. Epoka Edwarda Gierka 1971-1980 57 1.6. Centralne dożynki w Koszalinie 59 1.7. Trudne lata osiemdziesiąte 64 2. Koszalin 1989-2015 Bogusław Polak 79 2.1. Powstanie i działalność Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” 79 2.2. I Kadencja 1990-1994 80 2.3. II Kadencja 1994-1998 87 2.4. Reforma administracyjno-terytorialna państwa. W obronie województwa 91 2.5. Kadencja 2002-2006 103 2.5.1. Promocja miasta 109 2.5.2. Działalność spółek miejskich 109 2.6. Kadencja 2006-2010 110 2.6.1. Dochody 114 2.6.2. Rozwój miasta 115 2.7. Kadencja 2010-2014 125 2.8. Wybory 2014 127 2.9. Partnerska współpraca miasta 130 2.9.1. Związek Miast Polskich 130 2.9.2. Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna 130 2.9.3. Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu „Pomerania” 130 2.9.4. Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego w Koszalinie 131 2.9.5. Stowarzyszenie Gmin, Powiatów i Województw „Droga S11” 131 2.9.6. Stowarzyszenie Samorządowe S6 131 2.9.7. Związek Miast Bałtyckich 132 2.9.8. Związek Miast Hanzeatyckich 132 2.9.9. Honorowe wyróżnienia Rady Europy 133 2.9.10. Miasta partnerskie Koszalina 133 2.10. Organizacje pozarządowe (wybrane przykłady) 133 2.10.1. Stowarzyszenie Przyjaciół Koszalina 133 2.10.2. Organizacje kombatanckie 136 2.10.3. Miejsko-Powiatowa Rada Kombatantów i Osób Represjonowanych 136 2.10.4. Związek Sybiraków 139 2.10.5. Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich 140 2.11. Honorowi Obywatele m. Koszalina 143 3. Wojsko w życiu miasta Wojciech Grobelski 147 3.1. Wojsko w Koszalinie w latach 1945-1948 147 3.1.1. Po zdobyciu miasta 147 3.1.2. Jednostki Wojska Polskiego w Koszalinie w latach 1945-1948 149 3.2. Garnizon koszaliński w latach 1949-2001 155 3.2.1. Garnizon koszaliński w czasie stanu wojennego 160 3.2.2. Tajny „brell” 161 3.2.3. Współpraca wojska ze społeczeństwem 161 3.3. Garnizon koszaliński po 1989 roku 162 3.4. Współczesność garnizonu koszalińskiego 167 CZĘŚĆ II LUDZIE I GOSPODARKA 169 1. Procesy demograficzne miasta Eugeniusz Z. Zdrojewski 171 1.1. Wymiana ludności 171 1.2. Pochodzenie regionalne ludności 173 1.3. Rozwój liczebny ludności 176 1.4. Ruch naturalny ludności 178 1.5. Małżeństwa, rozwody i separacje 180 1.6. Urodzenia, zgony i przyrost naturalny 181 1.7. Migracje wewnętrzne i zagraniczne 183 1.8. Pracujący i bezrobotni 185 1.9. Ludność według głównego źródła utrzymania 186 1.10. Ludność w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego 187 1.11. Ludność w wieku 13 lat i więcej według poziomu wykształcenia 188 1.12. Podsumowanie 188 2. Przemiany przestrzenne i urbanistyczne Koszalina 1945-2015 Patrycjusz Zarębski 191 2.1. Wstęp 191 2.2. Warunki rozwoju Koszalina 193 2.3. Ogólna charakterystyka rozwoju przestrzennego Koszalina po 1945 roku 194 2.4. Przekształcenia struktury funkcjonalno-przestrzennej Koszalina 197 2.5. Przemiany komunikacyjne 201 2.6. Koncepcje rozwoju przestrzennego Koszalina w latach 1945-2015 202 3. Przemiany gospodarcze miasta Czesław Partacz, Mariusz Surma 207 3.1. Pierwsze trudne lata 207 3.2. Początki koszalińskiego handlu, gastronomii i sfery usług 216 3.3. Koszalin regionalnym ośrodkiem gospodarczym w latach 1960-1989 222 3.3.1. Ograniczenia rozbudowy potencjału gospodarczego miasta i jego przedsiębiorstw 239 3.4. Przemiany gospodarcze w latach 1989-2015 243 3.4.1. Lata dziewięćdziesiąte XX wieku 243 3.4.2. Koszalin miastem powiatowym 245 3.4.3. W nowe tysiąclecie 253 4. Warunki materialno-bytowe ludności Dariusz Magierek 265 4.1. Warunki materialno-bytowe ludności 1945-1989 265 4.1.1. Sytuacja bytowa ludności bezpośrednio po zakończeniu wojny 265 4.1.2. Warunki mieszkaniowe 267 4.1.3. Ochrona zdrowia 271 4.1.4. Pozostałe czynniki poziomu życia ludności 273 4.2. Warunki materialno-bytowe ludności po 1989 roku 276 4.2.1. Bezrobocie i jego wpływ na sytuację materialną ludności 276 4.2.2. Warunki mieszkaniowe 281 4.2.3. Ochrona zdrowia 285 5. Zdrowie, sport, turystyka i rekreacja Stanisław Zbiewski 289 5.1. Zdrowie 289 5.2. Sport 294 5.2.1. Zmiany w sporcie 304 5.3. Turystyka i rekreacja 308 CZĘŚĆ III KULTURA, OŚWIATA I NAUKA 313 1. Życie kulturalne w latach 1945-1989 Danuta Szewczyk 315 1.1. Biblioteki 316 1.2. Muzeum 317 1.3. Teatr 320 1.4. Życie muzyczne 321 1.5. Plastyka 323 1.6. Kina 325 1.7. Związki twórcze i ruch społeczno-kulturalny 326 1.8. Kluby, domy kultury i ruch amatorski 329 1.9. Festiwale, spotkania 330 2. Życie kulturalne w latach 1989-2015 Małgorzata Kołowska 333 2.1. Rok 1989. Nowa nadzieja i nowe obawy 333 2.2. Bałtycki Teatr Dramatyczny – repertuarowy czy impresaryjny? 336 2.3. Filharmonia – więcej płaczu czy nadziei? 337 2.4. Rok 1991. Koniec względnego spokoju 337 2.5. Rok 1992. Ostre cięcia 340 2.6. Od ośrodka kultury do centrum 341 2.7. Filharmonia – od „bezdomnej” do „nowej” 342 2.8. Miejsce dla sztuki współczesnej 343 2.9. Muzeum – po prostu w Koszalinie 344 2.10. Biblioteka Koszalińska 344 2.11. Ruch społeczny 345 2.12. Bilans 346 3. Prasa Jerzy Rudzik 349 3.1. Trudne początki 349 3.2. Cztery dekady „Głosu” w PRL 350 3.3. Wydawniczy urodzaj 352 3.4. Czasy naporu 356 3.5. W okresie przemian 358 3.6. Różnorodność wydawców i tytułów 360 3.7. Zamiast podsumowania 362 4. Radio Anna Makochonik 365 5. Telewizja Antoni Górkiewicz 375 6. Oświata i nauka Michał Polak 383 6.1. Oświata 383 6.1.1. Oświata w latach 1945-1948 383 6.1.2. Oświata w latach 1948-1961 390 6.1.3. Oświata w latach 1961-1990 397 6.1.4. Oświata w latach 1990-2015 404 6.1.5. Rozwój i przekształcenia koszalińskiej oświaty w latach 1945-2015 na przykładzie wybranych szkół 411 6.2. Nauka w Koszalinie 422 6.2.1. Początki aktywności naukowej w Koszalinie 422 6.2.2. Szkolnictwo wyższe w Koszalinie 425 6.2.3. Inne instytucje naukowe w Koszalinie 437 7. Życie religijne Lech Bończa-Bystrzycki 441 7.1. Organizacja instytucji wyznaniowych i liczebność ich wyznawców 442 7.2. Duchowieństwo 455 7.3. Koszalin – miasto biskupie 467 Zakończenie. Wyzwania dla przyszłości Bogusław Polak 477 Bibliografia (wybór) 481 Szanowni Państwo Historia vitae magistra est, historia jest nauczycielką życia. Tak mawiali starożytni Rzymianie i trudno nie odnieść tej prawdy do Koszalina. Patrząc na przeszłość naszego miasta można – ni- czym w lustrze – zobaczyć jak złożone potrafi być życie i jak wiele jego elementów powtarza się i zatacza koło. Historia Koszalina nie jest prostą linią, po której można spokojnie i bezpiecznie kroczyć. Słowiańscy Pomorzanie z czasem zgermanizowali się, Brandenburgia uległa Prusom, a kilkadziesiąt lat po zjednoczeniu naszego zachodniego sąsiada, miasto znalazło się w granicach Polski. Fluktuacja nie była może gwałtowna, rozciągała się w czasie, ale miała bezpośrednie prze- łożenie na dzieje naszego miasta. Każdy okres miał wpływ na Koszalin – czy była to próba utrzy- mania niezależności przez pomorskich Słowian, czy złote czasy przynależności do Hanzy, czy lata administracyjnej i wojskowej dominacji na Pomorzu Środkowym, czy licząca 70 lat historia polskiego miasta z jej mieszanką kultur i lokalnych doświadczeń. To elementy, które mają trwałe miejsce w historii Koszalina. Jego dzisiejsze czasy są ich odzwierciedleniem – po drugiej wojnie światowej przybyli tu Polacy z różnych stron – przesiedleńcy z Kresów Wschodnich czy Wileń- szczyzny, szukający lepszego życia mieszkańcy centralnej części kraju, powracający z tułaczki na Zachodzie Europy. Elementy te spoiły się w jedną całość, tak jak historię grodu nad Dzierżęcin- ką tworzą puzzle naznaczone rytem książąt pomorskich, margrabiów brandenburskich, pruskich i niemieckich królów, polskiej administracji… Koszalin przeżył dwie wielkie tragedie, które nieomal doprowadziły do jego materialnej za- głady. Pierwszym był pożar, który w roku 1718 strawił prawie całe miasto. Drugim – zdobycie przez Armię Czerwoną, która obróciła je w ruinę, a na dodatek ograbiła. Niezależnie od tego, kto wówczas w Koszalinie mieszkał, Niemcy czy Polacy, widać w ich działaniu ten sam impuls – chęć życia w normalnym świecie i poświęcenie, by do tej normalności doprowadzić. Dziś na szczęście takie tragedie nas omijają, ale duch Koszalina z tamtych czasów pozostał – my także chcemy normalnie i spokojnie żyć. Patrząc na różnorodną przeszłość naszego miasta, możemy się cieszyć, że mamy ku temu możliwości. Serdecznie Państwa zapraszam do lektury dwutomowej historii Koszalina. To opowieść cie- kawa i pouczająca. Odkrywająca nieznane fragmenty przeszłości 750-letniego miasta, które ma się czym pochwalić. Piotr Jedliński Prezydent Miasta Koszalina Wstęp Wstęp Niniejszy tom podzielony został na trzy części.