OSMANLI SOSYAL TARİHİ TARİH LİSANS PROGRAMI PROF. DR. ARZU TOZDUMAN TERZİ İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ TARİH LİSANS PROGRAMI OSMANLI SOSYAL TARİHİ Prof. Dr. Arzu Tozduman Terzi Yazar Notu Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir. ÖNSÖZ Osmanlı Devletinin sosyal yapısı iyi bilindiği takdirde siyasi, ikitisadi ve kültürel kurumlar onun üzerine rahatlıkla bina edilebilir ve Osmanlı daha iyi anlaşılabilir. Dolayısıyla Osmanlı Devletinin temel yapısını oluşturan Osmanlı toplumu bu dersin inceleme alanıdır. Dersin ilk haftasında Osmanlı sosyal yapısının oluşumu ile konuya giriş yapılıp, sosyal yapının temelini oluşturan nüfus ve iskân üzerinde durulacaktır. Sınıf ayırımının olmadığı Osmanlı toplumunda daha çok iktisadî eğilimde olan tabakalaşma incelenerek Osmanlıya özgü özellikleri vurgulanacaktır. Kuşkusuz Osmanlı toplumu denildiğinde Osmanlı ailesinden kısa da olsa bahsedilmeden geçilmeyecektir. Osmanlı sosyal hayatında yer alan kurumların teşekkülünde çok önemli bir yeri olan vakıflar ele alınıp çoğunluğu vakıflarca desteklenen klasik dönem Osmanlı eğitim kurumlarına da genel hatlarıyla temas edilecektir. Osmanlı şehirlerinde yine vakıflarca desteklenen ve sosyo-ekonomik hayatın parçası olan esnaf teşkilatı dersimizde diğer işlenecek konular arasındadır. Hemen devamında toplumun huzur, güven ve refahının sağlanmasında büyük rol oynayan iki önemli kurum, narh ve muhtesiplik üzerinde durulacaktır. Osmanlı sosyal yapısını oluşturan yöneten ve yönetilen zümrelerin çalışma şartları, ücretleri ve sosyal güvenliği ise ayrı bir konu olarak ele alınacaktır. Toplum hayatında yine huzur ve güven ortamını sağlayan bir başka unsur şüphesiz hukuktur. İki dersimizi hukuka ayırarak aslında sosyal hayatın her safhasında hukukun varlığını gözler önüne sereceğiz. Son iki konumuzu ise sosyal hayatın iki önemli cephesi haberleşme ve ulaşıma ayırarak Osmanlı Sosyal Tarihi dersimizi sonlandıracağız. Osmanlı toplum yaşantısının farklı cephelerinin ele alınacağı bu dersimizin Osmanlı sosyal yapısının daha iyi anlaşılması yolunda öğrencilerimize ışık tutacağı düşüncesindeyim. i İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ........................................................................................................................................ i KISALTMALAR ....................................................................................................................... 1 YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 2 1. OSMANLI DEVLETİNDE SOSYAL YAPININ OLUŞUMU VE TEMELLERİ ............... 3 1.1. Selçuklulardan Osmanlılara Geçişte Sosyal Devamlılığı Sağlayan Zümreler .................... 9 1.2. Nüfus ................................................................................................................................. 10 1.3. İskân ve Yerleşim .............................................................................................................. 11 1.3.1. Şehirler ........................................................................................................................... 13 1.3.2. Köyler ............................................................................................................................. 15 1.3.3. Konar Göçerler ............................................................................................................... 19 2. SOSYAL TABAKALAŞMA VE OSMANLI AİLE YAPISI ............................................. 29 2.1. Osmanlı Devletinde Sosyal Tabakalaşma ......................................................................... 35 2.1.1. Yöneten (Askerî) Grup ................................................................................................... 35 2.1.2. Yönetilenler (Reaya-Halk) ............................................................................................. 40 2.2. Osmanlı Aile Yapısı .......................................................................................................... 43 3. OSMANLI TOPLUMUNDA GÜNDELİK HAYAT VE KIYAFETLER .......................... 51 3.1. Osmanlı Toplumunda Gündelik Hayat ............................................................................. 57 3.1.1. Osmanlı Sarayında Yaşam ............................................................................................. 57 3.1.2. Osmanlı Şehrinde Gündelik Hayat ................................................................................. 59 3.1.3. Osmanlı Toplumunda Köylerde Yaşam ......................................................................... 61 3.1.4. Konar-Göçerlerin Gündelik Hayatı ................................................................................ 62 3.2. Kıyafetler ........................................................................................................................... 62 3.3. Osmanlı Devletinde Gündelik Hayattaki Değişimler ........................................................ 70 ii 4. SOSYAL HAYATIN TEŞEKKÜLÜNDE ÖNEMLİ BİR KURUM: VAKIF MÜESSESESİ .................................................................................................................................................. 78 4.1. Vakfın Anlamı ve Amacı .................................................................................................. 84 4.2. Şehirleşme ve Sosyal Hayatın Devamında Külliyeler/İmâret Siteleri .............................. 85 4.3. Vakıfların Sosyo-Kültürel Bütünleşme, İstihdam Alanları ve Devlet Politikası Yönlerinden Önemi .................................................................................................................. 92 5. OSMANLI SOSYAL HAYATINDA EĞİTİM ................................................................. 103 5.1. Sıbyan Mektepleri ........................................................................................................... 109 5.2. Medreseler ....................................................................................................................... 109 5.2.1. Osmanlı Devletinde Medreselerin Kuruluşu ve Tarihi Seyri ....................................... 109 5.2.2. Dersler, Konular ve Medrese Dereceleri ...................................................................... 111 5.2.3. Medrese Müştemilâtı ve Gündelik Hayat ..................................................................... 114 5.3. Enderun Mektebi ............................................................................................................. 117 5.4. Teknik Eğitim .................................................................................................................. 118 5.5. Tekke ve Zaviyelerde Sürdürülen Eğitim Faaliyetleri .................................................... 119 5.6. Serbest Eğitim ve Kültür Kurumları (Konaklar, Meclisler) ............................................ 122 6. OSMANLI ESNAF TEŞKİLATI ....................................................................................... 129 6.1. Esnaf Tabiri ve Osmanlı Esnafının Hususiyeti ............................................................... 135 6.2. Osmanlı Esnaf Teşkilatının Menşei ................................................................................ 135 6.3. Osmanlı Esnaf Teşekküllerinin Çeşitleri ......................................................................... 138 6.4. Esnaflıkta Hiyeraşi .......................................................................................................... 140 6.5. Esnaf İdarecileri .............................................................................................................. 141 6.6. Esnaf Nizâmnâmeleri ...................................................................................................... 142 6.6. Esnaflıkta Oto-kontrol Sistemi ........................................................................................ 143 6.7. Esnaflıkta Gedik Uygulaması .......................................................................................... 144 iii 7. ESNAFIN YAYGIN ÜRETİM ALANLARI VE XIX. YÜZYILDA KÜÇÜK SANAYİİ VE ESNAFI KALKINDIRMA GAYRETLERİ .................................................................... 153 7.1. Esnafın Yaygın Üretim Alanları ..................................................................................... 159 7.1.1. Dokumacılık ................................................................................................................. 159 7.1.2. Boyacılık ...................................................................................................................... 164 7.1.3. Debbağlık ..................................................................................................................... 164 7.1.4. Saraçlık ......................................................................................................................... 165 7.1.5. Simkeşlik ...................................................................................................................... 165 7.2. XIX. Yüzyılda Sanayi’i Kalkındırma Çabaları ............................................................... 166 7.2.1. Fabrikalar Kurulması .................................................................................................... 166 7.2.2. Sergiler ......................................................................................................................... 169 7.2.3. Islah-ı Sanayi Komisyonu