Werkprogramma Nota Bene: De onderzoeksvoorstellen in dit werkprogramma zijn opgesteld in augustus 2017, voorafgaand aan de start van het onderzoek. Voortschrijdend inzicht heeft ertoe geleid dat van enkele projecten de titel en de onderzoeksopzet enigszins worden aangepast. In dit werkprogramma zijn deze aanpassingen alleen verwerkt bij Project 2 (Geweld, bersiap, berdaulat). Amsterdam, september 2017 (deels herzien april 2018) 1 Contents Woord vooraf ............................................................................................................................................ 2 1. Synthese Dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950 ................................................... 3 2. Geweld, bersiap, berdaulat. Transitie 1945-1946. ................................................................................ 7 3. De politiek-bestuurlijke context in Nederland en Nederlands-Indië .................................................. 22 4. Project Internationale Politieke Context ............................................................................................. 39 5. Dekolonisatieoorlogen vergelijken. Counterinsurgency en extreem geweld, 1945-1962. ................. 45 6. Asymmetrische oorlogvoering ............................................................................................................ 47 I. Nederlandse inlichtingendiensten en de contraguerrilla in Indonesië ............................................ 47 II. De toepassing van “technisch geweld” tijdens de dekolonisatieoorlog ......................................... 58 III. Het militair-justitiële apparaat tijdens de dekolonisatieoorlog ..................................................... 68 7. Regionale studies ................................................................................................................................. 80 8. De maatschappelijke nasleep .............................................................................................................. 91 9. Getuigen & Tijdgenoten ...................................................................................................................... 92 2 Woord vooraf Hierbij presenteren wij het werkprogramma van het onderzoek Dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950, dat uiteenvalt in negen projecten. In deze brochure zijn de uitgewerkte voorstellen van acht projecten gebundeld. Het voorstel voor het project ‘De maatschappelijke nasleep’ (8) zal pas in een later stadium gereed komen, omdat de hiervoor aangezochte onderzoeker eerst zijn verkennend onderzoek moet afronden. prof. dr. Gert Oostindie, directeur KITLV prof. dr. Ben Schoenmaker, directeur NIMH prof. dr. Frank van Vree, directeur NIOD dr. Mariëtte Wolf, programmaleider 3 1. Synthese Dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950 Voorlopige inhoudsopgave, Gert Oostindie, 1/8/17 Vanzelfsprekend zullen de definitieve opzet en invulling van de synthese pas kunnen worden vastgesteld wanneer de verschillende onderzoeksprojecten hun voltooiing naderen. Niettemin is begin 2017 een voorlopige inhoudsopgave van de synthese vastgesteld, mede om de uitvoerders van de deelprojecten richting te geven in hun onderzoek, dat immers bouwstenen moet opleveren voor de synthese. De voorlopige inhoudsopgave is als volgt: Woord vooraf Deze synthese is het resultaat van, en dus schatplichtig aan, het gehele project KITLV-NIMH-NIOD. Toelichting op achtergrond en resultaten project. Relatie tussen deze synthese en overige onderzoeksresultaten. Brede opzet van het project en dus ook van de synthese: analyse van oorlog en massageweld mede op basis van nieuw onderzoek, in bredere context van kolonialisme en dekolonisatie. Nadruk op het Nederlandse denken en handelen, maar met ruime aandacht voor ontwikkelingen in Indonesië (en waar relevant breder internationaal) en Indonesische (en andere buitenlandse) bronnen en perspectieven. Dankwoorden. 1. Inleiding Historische tijdlijn: vooroorlogs Indië > Japanse bezetting > Indonesische Revolutie, onderhandelingen & oorlogvoering, soevereiniteitsoverdracht > naoorlogse nasleep, interpretaties en debatten. Samenvatting belangrijkste vragen en conclusies uit eerder historisch onderzoek, uit het hele project en van deze synthese. Evt ook nieuwe of nog onbeantwoorde vragen benoemen. 2. De politieke arena Vooroorlogs Indonesisch nationalisme en NLse reacties. Ontwikkelingen aan beide kanten tijdens de Japanse bezetting. De facto al einde NLs kolonialisme; massamobilisatie; ontwrichting. 17 augustus: Revolutie zonder program of harde machtsbasis? Gelijktijdig dekolonisatieoorlog en burgeroorlog. Reacties in Indonesië en internationaal. Strijdende partijen (politiek, religieus, geografisch, civiel/militair) in de Indonesische Revolutie: onderlinge relaties, verdeeldheid, betekenis voor het proces en kansen van niet-militaire oplossing. Ontwikkeling en invloed van internationale politiek. Ontwikkeling van NLse en NL-Indische opvattingen over dekolonisatie: al vroeg significante concessies, maar toch onvoldoende en te halfslachtig? Interactie tussen NLs en Indisch bestuur. Leercurves (realisme) van Indische en NLse politici en achterbannen. Opstelling en invloed media, kerken. Verminderde de grootscheepse inzet van NLse (dienstplichtige) militairen de ruimte voor een kritisch publiek debat in NL? Informatievoorziening van militaire top aan politiek; mede hierom sterke invloed van krijgsmacht op de politieke inschatting van, en besluitvorming over, inzet van militaire (itt politieke c.q. diplomatieke) middelen. Wie hadden uiteindelijk aan beide kanten de touwtjes in handen, en was oorlogvoering onvermijdelijk? De internationale politieke arena: de belangrijkste spelers, ontwikkeling van hun standpunten, hun contacten met de strijdende partijen, hun invloed op het proces en de uitkomst. 4 3. Van de Japanse bezetting naar de bersiap Militarisering en politieke radicalisering tijdens de Japanse bezetting. Onderlinge tegenstellingen en ontbreken van sterk gezag na capitulatie. Bersiap: slachtoffers, daders, motieven (etnisch, crimineel, politiek?) en aard (georganiseerd?). Uitloop in ‘Republikeinse’ kampen. Komst en optreden van de Britse troepen als katalysator maar mogelijk ook als bemiddelaar of pacificator. Vroegere wortels: anti-Chinese en antikoloniale wrok; tradities van extreem expressief geweld? Het directe voortleven van de bersiap: impact op verder NLs oorlogsgeweld (incl wraakmotief KNIL’ers en NLse opvattingen over ‘Oosterse’ wreedheid), maar ook op Indonesisch geweld, tegen NLse krijgsmacht, Europese burgers en onderling. 4. De strijdende partijen Troepenopbouw en regionale spreiding aan Indonesische kant(en): naast allengs professionelere TNI diverse concurrerende strijdgroepen. Omvang, bewapening, training, inzet; ontwikkeling in de loop van de tijd. De NLse kant: allereerst vraag naar doorwerking van koloniale militaire ideologie en praktijk en van Japans intermezzo op de naoorlogse NLse krijgsmacht. Troepenopbouw en regionale spreiding aan NLse kant. Karakterisering diverse onderdelen krijgsmacht en paramilitaire eenheden, commandanten, soorten militairen (oudere beroepsmilitairen, vooral KNIL), inheemse militairen, OVW’ers, dienstplichtigen. Rangen en kwalificaties. Omvang, bewapening, training, inzet; ontwikkeling in de loop van de tijd. Inlichtingendiensten. Onderlinge relaties. Kwaliteitszorg en moreel. Opvattingen over de politieke aansturing en militaire strategie, kansen en ethiek. Militaire cultuur. 5. Karakter en verloop van de oorlog Bespreking aard van de oorlog, inzet van (welke) militaire middelen, waar en wanneer en onder welke omstandigheden. Nauwgezet in kaart brengen (ook letterlijk) welke delen van de archipel wanneer in welke handen waren, waar de frontlinies lagen en waar/wanneer het zwaarst werd gevochten. Daarbij ook discussie over wat het betekende dat een regio ‘in handen’ was: in hoeverre kon dan bestuurlijk gezag worden uitgeoefend? Paradox dat naarmate NL na de twee “Politionele acties” meer terrein in handen kreeg, het effectieve gezag juist verder onder spanning kwam te staan en de Indonesische contraguerrilla aan kracht won, wat bijdroeg aan een vicieuze cirkel van wederzijds geweld die de legitimiteit van het NLse gezag niet ten goede zal zijn gekomen. Doden en gewonden aan alle kanten: alleen NLse militaire slachtoffers goed bijgehouden, verder wilde schattingen – over slachtoffers maar ook over daders. 6. Massageweld/oorlogsmisdaden: aard en frequentie Juridische definities, militaire operationalisering en instructies en ethische opvattingen van (on)toelaatbaar militair geweld , toentertijd en later/nu. Veranderende internationale opvattingen en wetgeving sindsdien; in hoeverre is een caveat inzake anachronistische beoordeling relevant? Massageweld en terreur tegen burgerbevolking en gevangen tegenstanders als integraal onderdeel van de oorlogvoering: opvattingen en praktijk aan Indonesische zijde (onderscheid tussen politici, TNI, andere strijdgroepen). Geen begin van mogelijkheid om dit systematisch te kwantificeren, wel een aantal gevallen bespreken ter illustratie. Vervolgens opvattingen aan NLse zijde over massageweld en terreur tegen burgerbevolking en gevangen tegenstanders als integraal onderdeel van de oorlogvoering. Praktijk per categorie van zulk geweld (van mechanisch geweld tot het martelen en doden van individuele gevangenen) beschrijven (aard, daders, slachtoffers), illustreren en (letterlijk) in kaart 5 brengen. Hard gegeven van onder-registratie illustreren (NLse bronnen over bewuste