Karwowska, Halina Odkryte, znalezione... 60 lat Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku = Discovered, found... Sixty years of the Department of Archaeology of the Podlaskie Museum in Białystok "Rocznik Białostocki", 21, 2018, s. [315]-354 Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma „Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. Halina Karwowska Muzeum Podlaskie w Białymstoku Odkryte, znalezione... 60 lat Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku Tytuł niniejszego artykułu jest taki sam, jak wystawy planszowej, którą w drugiej połowie 2016 r. prezentowano przed białostockim Ratuszem. W tym sa- mym czasie we wnętrzach obiektu eksponowano inną, Sacrum et Profanum. Rytuał i codzienność u schyłku epoki kamienia1, przedstawiającą wyniki badań terenowych i analiz źródeł archeologicznych odkrytych podczas wykopalisk prowadzonych w ostatnich latach na stan. 32 i 63 w Supraślu. Strefa sacrum, widziana z perspekty- wy odkryć obiektów obrzędowych na stan. 3, była opowieścią o przybyszach spo- łeczności tzw. pucharów dzwonowatych, które w połowie XXIII w. p.n.e. dotarły na Podlasie z Półwyspu Iberyjskiego. Natomiast druga część tej wystawy – profanum – ukazywała życie codzienne lokalnych społeczności łowiecko-zbierackich, z którymi przybysze zetknęli się na miejscu. Obie ekspozycje zorganizowano z okazji szczegól- nej – sześćdziesięciolecia funkcjonowania Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Badania stanowisk supraskich były jednymi z wielu, jakie pracownicy działu prowadzili na terenie województwa w ciągu minionych lat. W różnym 1 Autorem scenariusza był Adam Wawrusiewicz z Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. 2 Supraśl stan. 3 – miejsce obrzędowe z końca okresu neolitu badane w latach 2014–2015 pod kierunkiem dr. Dariusza Manasterskiego (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) i A. Wawrusiewicza (Muzeum Podlaskie w Białymstoku). Szerzej o wynikach badań: A. Wawrusiewicz, K. Januszek, D. Manasterski, Obiekty obrzędowe Pucharów Dzwonowatych z Supraśla. Złożenie darów – przejęcie terenu czy integracja kulturowa?, Białystok 2015. 3 Supraśl stan. 6 – stanowisko wielokulturowe ze śladami osadnictwa późnoneolitycznej kultury ceramiki sznurowej, zespołu osadniczo-obrzędowego z ze schyłku epoki kamienia oraz obiektów gospodarczych i sepulkralnych datowanych na koniec epoki brązu i początek epoki żelaza. Badania prowadzone w latach 2011–2014 przez A. Wawrusiewicza były kontynuacją prac zainicjowanych w 2004 r. przez prof. dr. hab. Janusza Czebreszuka (Instytut Archeologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu). Szerzej o wynikach prac wykopaliskowych: A. Wawrusiewicz, Supraśl 6 – stanowisko wielokulturowe w województwie podlaskim. Wstępne wyniki i perspektywy badań, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, 9 (2013), s. 5−22; tenże, Zespół osadniczo-obrzędowy z początków epoki brązu na stanowisku 6 w Supraślu, woj. podlaskie, w: XXX Konferencja Badania Archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, zachodniej Białorusi i Ukrainie w roku 2013. Streszczenia wystąpień, red. J. Libera, A. Zakościelna, Lublin 2014, s. 19; A. Matuszewska, M. Szydłowski, A. Wawrusiewicz, Materiały kultury ceramiki sznurowej z Supraśla, stan. 3, w woj. podlaskim, w: Pruthenia Antiqua. Studia do pradziejów i wczesnej historii ziem pruskich, t. 2: Na przełomie epok – na rubieży światów, red. A.Z. Bokiniec, J. Sobieraj, Olsztyn 2006, s. 167−184; A. Wawrusiewicz, K. Januszek, D. Manasterski, dz. cyt. 316 Halina Karwowska Muzeum Podlaskie w Białymstoku zakresie objęto nimi ponad 150 obiektów. W niniejszym artykule wymienię tylko te ważniejsze, informujące o ukierunkowaniu działalności badawczej muzealnych archeologów, ponieważ już wcześniej podsumowaniom prac (w tym także prowa- dzonych i fi nansowanych lub tylko fi nansowanych przez Konserwatora Zabytków Archeologicznych) poświęcono kilka tekstów4. Początki profesjonalnej pracy naukowej w dziedzinie archeologii w naszym Muzeum wiążą się z Danutą i Janem Jaskanisami5. Z czasem dołączyli do nich Krystyna Chilmon6 i Krzysztof Burek. W różnych okresach w dziale pracowali także Lech Pawlata, Barbara Maciukiewicz-Czarnecka, Krzysztof Izak, Jerzy Maciejczuk i Anna Bieńkowska. W pracach terenowych i gabinetowych wspierali ich rysownicy: Ałła Samojlik i Andrzej Kisielewski oraz archiwistka Zoja Kraśko. Obecnie w skład muzealnego zespołu archeologów wchodzą: Katarzyna Rusin, Ireneusz Kryński, Adam Wawrusiewicz, Irena Taranta, Kornelia i Aleksander Piaseccy oraz autorka niniejszego artykułu. Samodzielne badania wykopaliskowe Muzeum rozpoczęło w 1961 r. od prac na cmentarzyskach kurhanowych w Krzywólce (stan. 1 i 2), gm. Przerośl7 (il. 1). W ramach planu naukowego Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej8 realizowano je pod kierunkiem D. Jaskanis. Pani Danuta uczestniczyła również w działaniach or- ganizowanych i fi nansowanych przez Konserwatora Zabytków Archeologicznych9, 4 M.in.: J. Jaskanis, Badania archeologiczne w woj. białostockim w latach 1945–1963, „Rocznik Białostocki”, 5 (1965), s. 97−126; tenże, Badania archeologiczne na Białostocczyźnie w 25-lecie PRL, „Acta Baltico-Slavica”, 7 (1971), s. 31−48; tenże, Badania wykopaliskowe przeprowadzone w 1968 r. w woj. białostockim przez konserwatora zabytków archeologicznych, „Rocznik Białostocki”, 10 (1971), s. 393−396; tenże, Badania wykopaliskowe w woj. białostockim przeprowadzone w latach 1969−1971 przez Konserwatora Zabytków Archeologicznych, tamże, 12 (1974), s. 403−407; tenże, Działalność konserwatora zabytków archeologicznych na woj. białostockie w latach 1972−1974, tamże, 13 (1976), s. 622−626; tenże, Jaćwież w badaniach archeologicznych. Stan i perspektywy badawcze, tamże, 14 (1981), s. 49−67; K. Bieńkowska, Najważniejsze wyniki badań archeologicznych prowadzonych w latach 1990−1994 na terenie województwa białostockiego, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego”, 1 (1995), s. 48−54; taż, Ochrona zabytków archeologicznych na terenie województwa białostockiego w latach 1995−1997, tamże, 4 (1998), s. 209−219. 5 Danuta Jaskanis – kierownik Działu Archeologii w latach 1956−1981. Jan Jaskanis – w latach 1955−1974 konserwator zabytków archeologicznych (jego siedzibą od 1965 r. do połowy 1999 r. było Muzeum), 1974−1980 dyrektor Muzeum Okręgowego (obecnie Muzeum Podlaskie w Białymstoku). 6 Nazwisko panieńskie, po mężu Bieńkowska. 7 Przebadano wówczas cztery kurhany – trzy na stan. 1 i jeden na stan. 2. Kopce ze stan. 1 datuje się na V−VI w. n.e., natomiast ten ze stan. 2 na drugą połowę VI i pierwszą połowę VII w. n.e. O wynikach prac zob. D. Jaskanis, Cmentarzysko kurhanowe w miejscowości Krzywólka, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, 4 (1963), s. 279−308. 8 Ekspedycja grupowała archeologów, antropologów, językoznawców, historyków i przyrodników z Warszawy, Białegostoku, Olsztyna, Krakowa, Łodzi, a także z Wilna i Mińska oraz szwedzkiego miasta Lund. Jej zadaniem były zespołowe badania starożytnego osadnictwa jaćwieskiego w Polsce północno-wschodniej. Szerzej: J. Jaskanis, Z badań kompleksowej ekspedycji jaćwieskiej, „Z Otchłani Wieków”, 26 (1960), z. 2, s. 182−185; tenże, Konferencja organizacyjna Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej, „Rocznik Białostocki”, 1 (1961), s. 371−375; tenże, Rola Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej w tworzeniu dorobku BTN i muzeów w regionie białostockim, tamże, 14 (1981), s. 11−20; H. Majecki, Kompleksowa Ekspedycja Jaćwieska. W czterdziestą rocznicę powstania, „Białostocczyzna”, 3 (1999), s. 81−87. 9 Część z nich realizowana była w ramach Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej. Odkryte, znalezione... 60 lat Działu Archeologii... 317 w tym m.in. w pracach wykopaliskowych prowadzonych na cmentarzyskach: kur- hanowym kultury wielbarskiej z III − pocz. V w. n.e. w Jasionowej Dolinie (stan. 1), gm. Janów10 (il. 2), kultury sudowskiej z III–V/VI w. n.e. w Osowej (stan. 1), gm. Przerośl11 (il. 3), i kultury przeworskiej (okres wpływów rzymskich) w Zawykach (stan. 1), gm. Suraż12. W latach 1961−1965 i w 1971 r. państwo Jaskanisowie13 prowadzili badania kolejnego punktu osadniczego w Osowej (stan. 2) – osady z okresu wpływów rzymskich. Odkryto wówczas pozostałości bu- dynków naziemnych o konstrukcji słupowej oraz jam magazynowych, z których wydobyto ułamki ręcznie lepionych naczyń14, kości zwierzęcych i ziarna roślin, przeważnie zbożowych15. Z innych zadokumentowanych wówczas materiałów zabyt- kowych na uwagę zasługują także m.in. igły (z brązu i żelaza), szpile brązowe, noże, szydła kościane, osełki. Osadę założono jednocześnie z cmentarzyskiem (stan. 1) w początku późnego okresu rzymskiego. Była ona jednak użytkowana krócej od cmentarzyska. Kres jej funkcjonowania przypada na schyłek późnego okresu rzym- skiego, podczas gdy cmentarzysko wykorzystywano jeszcze w okresie wędrówek ludów16. W latach sześćdziesiątych XX w. pod kierunkiem D. Jaskanis rozpoczęto badania ważnego dla historii Polski północno-wschodniej kompleksu stanowisk w Święcku-Strumianach, gm. Czyżew. Początkowo prace wykopaliskowe miały być prowadzone tylko na obszarze wyróżniającego się formą krajobrazową grodziska (stan. 1)17 (il. 4–6). Wykopy założone w jego otoczeniu ujawniły jednak dodatko- we, powiązane z nim funkcjonalnie elementy osadnicze. Współtworzyły one ze- spół grodowy, w skład którego wchodziły: osada położona na wschód od grodziska (stan. 4), cmentarzysko (stan. 3) oraz „osada za rzeką” (stan. 2). Do systematycznych