ROCZNIK TOMASZOWSKI 5 Niniejszy numer „Rocznika” Redakcja dedykuje śp. Januszowi Frykowskiemu Wydano dzięki pomocy finansowej: Urzędu Miasta w Tomaszowie Lubelskim Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne ROCZNIK TOMASZOWSKI 5 PL ISSN 0209-0414 Tomaszów Lubelski 2016 WYDAWCA Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim RADA NAUKOWA Andrzej Janeczek, Andrzej Kędziora, Franciszek Leśniak, Jan Lewandowski Hubert Łaszkiewicz, Marek Mądzik, Jacek Zygmunt Sawicki, Marian Surdacki Jan Tęgowski, Andrzej Urbański, Andrzej Wrzyszcz REDAKCJA Marek Sioma (redaktor naczelny), Janusz Brodowski (zastępca redaktora i sekretarz redakcji) Wojciech Dziedzic, Marcin Piotrowski, Mariusz Skorniewski (redaktorzy tematyczni) RECENZENCI TOMU dr Paweł Jusiak, dr hab. Krzysztof Kania, dr hab. Adam Kopciowski, dr hab. Robert Majzner, prof. AJD, dr hab. Dariusz Szewczuk, dr Jerzy Ternes dr hab. Roman Wysocki TŁUMACZENIE STRESZCZEŃ NA JĘZYK ANGIELSKI Waldemar Fugas REDAKCJA I KOREKTA Teresa Dunin PROJEKT OKŁADKI Mikołaj Malarczyk Na okładce: Cmentarz wojenny żołnierzy c.k. armii poległych w rejonie Monastyrza (fot. Piotr Łoza) © Copyright by Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, 2016 Nakład 400 egzemplarzy Wersją pierwotną czasopisma jest wersja papierowa ADRES REDAKCJI ul. Zamojska 2, 22-600 Tomaszów Lubelski http://www.ttr-tomaszów.pl, e-mail: [email protected] SKŁAD I ŁAMANIE KOMPUTEROWE Wydawnictwo „Morpol” s.c. M. Malarczyk, A. Wyka-Malarczyk Zemborzyce Wojciechowskie 100A, 20-515 Lublin DRUK I OPRAWA Drukarnia „Tekst” E. Zonik i wspólnicy s.j. ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Marcin Piotrowski – O rosnących w ziemi garnkach i drzewach zamieniających się w kamień. Reinterpretacja dwóch passusów z „Roczników” Jana Długosza ....... 7 Abstract: Of pots growing in the soil and trees morphing into stones. The reinterpretation of two passus of The „Annals” of Jan Dlugosz (Johannes Dlugossius) .............................................................. 29 Eugeniusz Hanejko – Powinności dominialne mieszczan miast Ordynacji Zamojskiej w XVII–XVIII wieku......................................................... 31 Abstract: Duties of townspeople in private towns of the Zamoyski Estate in 17th and 18th century.......................................................... 52 Krystyna Schabowska – Manufaktury ceramiki rodziny Zamoyskich w XVIII–XIX wieku ..................................................................... 53 Abstract: Ceramics manufacturing in the Zamoyski Estate in late 18th and early 19th century .............................................................. 67 Wojciech Dziedzic – Wielka Wojna 1914–1918 roku w Tomaszowskiem. Wybrane aspekty działań militarnych i ich skutków ..................................... 69 Abstract: Great War 1914–1918 in the region of Tomaszów. Selected aspects of military activities and their impact ......................................... 112 Zdzisław Pizun, Ryszard Gawryś – Działania wojenne w rejonie Lubyczy Królewskiej w dniach 9–11 września 1914 roku............................................ 113 Abstract: Combat activities in the region of Lubycza Królewska between 9th and 11th September, 1914 ...................................................... 136 Ks. Krzysztof Grzesiak – Sieć parafialna Kościoła prawosławnego w międzywojennym powiecie tomaszowskim ..................................................... 137 Abstract: The Network of Orthodox parish churches in Tomaszów poviat in the interwar period .......................................................... 173 Spis treści Rocznik Tomaszowski 5 Marek Bielecki – Status prawny cerkwi należących do greckokatolickiej eparchii przemyskiej w obecnych granicach powiatu tomaszowskiego .................... 175 Abstract: Legal status of Eastern-rite/Byzantine-Ukrainian/Catholic churches in the territory of the poviat of Tomaszów Lubelski . 200 Robert Czyż – Szkolnictwo powszechne w okresie międzywojennym na terenie powiatu tomaszowskiego .................................................... 201 Abstract: Elementary education system in the interwar period within the territory of Tomaszów poviat ...................................................... 243 Monika Napora – Dwutygodnik „Ziemia Tomaszowska” w latach 1922–1927. Analiza prasoznawcza .............................................................. 245 Abstract: Biweekly magazine “Ziemia Tomaszowska” between the years of 1922–1927. A comparative analysis . 252 Ewa Koper – Społeczność Żydów tomaszowskich w świetle wspomnień mieszkańców Tomaszowa Lubelskiego ..................................................... 253 Abstract: Jewish community of Tomaszów in the light of memoirs in the memory book of Tomaszów Lubelski ............................................... 267 Katarzyna Warmińska-Mazurek – Łaszczówka – zarys dziejów miejscowości ........ 269 Abstract: Łaszczówka – outline of the history of the settlement................ 285 Bolesław Fus – Cukrownia „Wożuczyn” w latach 1971–2010...................... 287 Abstract: “Wozuczyn” sugar factory between the years of 1971–2010 .......... 318 SYLWETKI Zbigniew Dziurkowski – Józef Herda – zasłużony animator tomaszowskiej filatelistyki 319 MISCELLANEA Barbara Typek, Agnieszka Szykuła-Żygawska – Pocztówki Pawła Gajewskiego........ 335 Henryk Welcz – Tradycje muzyczne orkiestr dętych ziemi tomaszowskiej .......... 343 RECENZJE Ewa Niedźwiedź, Józef Niedźwiedź, Mariusz Skorniewski, Łukasz Kłębek, Dzieje miejscowości gminy Ulhówek powiat tomaszowski, Ulhówek–Zamość 2015, ss. 288 – Wojciech Dziedzic .......................................................... 351 Tomasz Żeleźny, Lubycza Królewska i okolice – podróż sentymentalna, Lubycza Królewska 2015, ss. 100 – Mariusz Koper ................................................. 355 Ks. Edward Koperwas, Chłopak z Roztocza, Świętajno 2015, ss. 363 – Robert Czyż ... 358 Z ŻAŁOBNEJ KARTY Janusz Brodowski – Janusz Adam Frykowski (1964–2015). Wspomnienie pośmiertne 367 KRONIKA Wydarzenia w mieście i powiecie w 2015 roku................................. 373 6 Rocznik Tomaszowski 5 A R T Y K U Ł OY rosnących w ziemi garnkach... Marcin Piotrowski Katedra Historii Średniowiecznej, Instytut Historii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II O ROSNĄCYCH W ZIEMI GARNKACH I DRZEWACH ZAMIENIAJĄCYCH SIĘ W KAMIEŃ. REINTERPRETACJA DWÓCH PASSUSÓW Z „ROCZNIKÓW” JANA DŁUGOSZA* W monumentalnym i głównym dziele polskiego historyka Jana Długosza (1415–1480)1, znanym pod tytułem Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (łac. Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae)2, znalazły się nie- zwykle interesujące teksty o charakterze przyrodniczym, w których autor wyraził swój pogląd na temat garnków rosnących w ziemi wielkopol- skiej oraz drzew zamieniających się w kamień na terenie ziemi bełskiej i chełmskiej. Pierwsze zjawisko zostało przez niego zaobserwowane na polach wsi Nochowo, leżącej obecnie w granicach powiatu śremskiego, oraz wsi Kozielsko, w powiecie wągrowieckim, obie w województwie wielkopolskim. Drugie miało być typowe dla lasów, pól i borów wokół Potylicza – dziś na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, rejonie żółkiewskim, w pobliżu Hrebennego, znajdującego się obecnie w granicach wojewódz- twa lubelskiego, w powiecie tomaszowskim, oraz w rejonie wsi Prusie, leżącej aktualnie w powiecie lubaczowskim i województwie podkarpackim. * Niniejszy tekst odpowiada treści referatu wygłoszonego 11 maja 2016 r. podczas mię- dzynarodowej konferencji pt. Obraz świata i człowieka. Głos archeologii i historii, która została zorganizowana przez Katedrę Historii Średniowiecznej oraz Bibliotekę Instytutu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. 1 Na temat Jana Długosza, jego życia i twórczości – zob. m.in. M. B o b r z y ń s k i, S. Smolka, Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Kraków 1893; F. P a p é e, Jan Długosz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. V, Kraków 1939–1946, s. 176–180; S. G a w ę d a (red.), Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, cz. 1, Warszawa 1980 (Prace Historyczne, z. 65); tenże (red.), Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, cz. 2, Warszawa–Kraków 1985 (Prace Historyczne, z. 76); F. K i r y k (red.), Jan Długosz. W pięćsetną rocznicę śmierci. Materiały z sesji (Sandomierz 23–25 maja 1980 r.), Olsztyn 1983; U. Borkowska, Treści ideowe w dziełach Jana Długosza, Lublin 1983; T. M i c h a ł o w s k a, Średniowiecze, Warszawa 1996, s. 766–777; J. W y r o z u m s k i, 55 lat pracy nad krytyczną reedycją dziejów Polski Jana Długosza, „Nauka”, 2, 2006, s. 153–166; K. O s i ń s k i, Kilka uwag o działalności dyplomatycznej Jana Długosza w latach 1448–1450, „Słupskie Studia Historyczne”, nr 20, 2014, s. 23–35. 2 Autorskie sformułowanie tytułu dzieła nie dochowało się do naszych czasów. Tytuł został zaczerpnięty z najstarszej tradycji rękopiśmiennej dzieła. 7 M. Piotrowski Rocznik Tomaszowski 5 Informacje te Długosz nieprzypadkowo podał w Chorografii (Chorographia; gr. chorion – obszar lub choros – granica), a więc w tej części, w której znalazł się opis świata, Europy, krajów słowiańskich i wreszcie Polski – z określeniem jej granic, ogólnej charakterystyki poszczególnych ziem, miast, rzek, gór, jezior i ludności. Zawarł w niej także bajeczne dzieje ludzkości i Polaków. O rosnących w ziemi garnkach pisał również w innej części Roczników – w księdze XI. Jan Długosz