FRAGMENTA NATURAE VOL. 54: 18–31 (2021) doi.org/10.5281/zenodo.4645839 FORMERLY NATURE JOURNAL Opole Scientific Society ISSN 2544-3941 MATERIAŁY DO ROZMIESZCZENIA WYBRANYCH, CHRONIONYCH CHRZĄSZCZY SAPROKSYLICZNYCH (COLEOPTERA) W WOJEWÓDZTWIE OPOLSKIM: PACHNICY PRÓCHNICZKI OSMODERMA BARNABITA, KWIETNICY OKAZAŁEJ PROTAETIA SPECIOSISSIMA, JELONKA ROGACZA LUCANUS CERVUS I KOZIOROGA DĘBOSZA CERAMBYX CERDO MATERIALS TO THE DISTRIBUTION OF SELECTED, PROTECTED IN LAW SAPROXYLIC BEETLES (COLEOPTERA) IN THE OPOLE VOIVODESHIP: OSMODERMA BARNABITA, PROTAETIA SPECIOSISSIMA, LUCANUS CERVUS AND CERAMBYX CERDO 1 2 1 3 4 HEBDA G. , BIWO T. , MAZUR M.A. , RACHENIUK G. , SIERAKOWSKI M. 1Instytut Biologii, Uniwersytet Opolski, ul. Oleska 22, 45-040 Opole, e-mail: [email protected], [email protected] 2Pyskowice, [email protected] 3ul. Krzywa 17, 46-243 Bogacica 4Stobrawski Park Krajobrazowy, ul. Reymonta 3, 46-034 Pokój ABSTRACT: The paper presents unpublished data on the occurrence of rare, protected species of saproxylic beetles: Osmoderma barnabita, Protaetia speciosissima, Lucanus cervus and Cerambyx cerdo in the Opole voivodeship (south-western Poland), together with maps of distribution. The paper also includes comments on the current situation of these species in the region and predictions about possible changes in their population trends. New sites of these rare beetles significantly improve the knowledge about their distribution in the region and will help local authorities in investments planning and natural resource management. KEY WORDS: saproxylic beetles, protected species, new records, Opole Province, SW Poland Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-07 ~ 18 ~ Wstęp Osmoderma barnabita Motschulsky, 1845 i Organizmy saproksyliczne to często kwietnicy okazałej Protaetia speciosissima specyficzne grupy gatunków, o wąskich (Scopoli, 1786) oraz jelonka rogacza Lucanus wymaganiach pokarmowych i siedliskowych, cervus (Linnaeus, 1758) (Lucanidae) i dlatego też wykorzystuje się je jako grupę kozioroga dębosza Cerambyx cerdo Linnaeus, wskaźnikową dla wyróżniania lasów o 1758 (Cerambycidae). Ich współczesne cechach naturalnych (Gutowski i in. 2004). rozmieszczenie podają: Łęgowski i Kuńka Ich środowiska rozwoju są rzadkie, rozmiesz- 2006; Kuśka i Szczepański 2007; Kadej i in. czone wyspowo, stąd szereg z tych owadów 2007, 2014, 2017, 2018a, 2018b; Byk i znajduje się na tzw. czerwonych listach Cieślak 2011, Smolis i in. 2016. Powyższe gatunków zagrożonych wyginięciem, a także prace dotyczyły jednak głównie południowej ma silną reprezentację wśród organizmów części województwa opolskiego i skupiały się podlegających ochronie gatunkowej na prezentowaniu stanowisk pachnicy i kozioroga. Wiedza na temat rozmieszczenia (Rozporządzenie 2016). Część z nich podlega także ochronie przepisami Wspólnoty stanowisk pozostałych gatunków była Europejskiej (Dyrektywa 1992), a ich wystę- podawana na podstawie pojedynczych powanie jest podstawą do wyznaczania znalezisk, rozmieszczenia których nie można obszarów Natura 2000. traktować jako rzeczywistego obrazu ich rozsiedlenia na Opolszczyźnie. Chrząszcze saproksyliczne występujące w województwie opolskim nie doczekały się W niniejszej pracy prezentujemy obszerny dotychczas szerszego opracowania, nawet w wykaz stanowisk czterech wspomnianych kontekście pojedynczych obszarów chronio- chrząszczy, obserwowanych przez autorów na nych. W literaturze możemy znaleźć przestrzeni ostatnich lat przy okazji doniesienia o charakterze przyczynkowym aktywności naukowej i celowych badań (np. Królik 1999), takie które są częścią terenowych, a także prac zleconych przez Instytut Ochrony Przyrody PAN oraz: ogólnopolskich opracowań (np. Mokrzycki et al. 2011) lub dane zawarte w nielicznych, regionalne jednostki administracji publicznej, obszerniejszych publikacjach dotyczących Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, całych grup systematycznych (np. Kuśka jednostki Lasów Państwowych, Generalną 1998, Mazur 2011). Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Praca ta stanowi w szczególności uzupełnienie Opolszczyzna obfituje w lokalizacje wykazu stanowisk pachnicy próchniczki w będące potencjalnym miejscem występowania woj. opolskim, z dotychczas bardzo słabo rzadko spotykanych przedstawicieli fauny zbadanych obszarów województwa, co saproksylicznej, w postaci dobrze zachowa- pozwoli na zaprezentowanie pełniejszego nych lasów z dużą ilością martwego drewna, obrazu jej rozmieszczenia w regionie. na obszarze czy to Masywu Chełmu czy Lasów Stobrawsko-Turawskich. Informacje na Skróty obserwatorów: GH – Grzegorz temat chronionych gatunków chrząszczy były Hebda, GR – Grzegorz Racheniuk, MAM – zbierane przez opolskich przyrodników przez Miłosz A. Mazur, MS – Michał Sierakowski, wiele ostatnich lat, jednak głównie na potrzeby TB – Tomasz Biwo. Imiona i nazwiska innych opracowań planistycznych i inwentaryzacyj- obserwatorów podano w pełnym ich nych, a także okresowego monitoringu brzmieniu. gatunków „naturowych”, jednak dane te nie Szczątków imagines lub innych form były dotychczas kompleksowo opublikowane. rozwojowych nie przetrzymywano. Spośród chronionych chrząszczy saproksy- Obserwacje poczynione na terenach licznych najwięcej stanowisk z województwa rezerwatów przyrody prowadzone były na opolskiego dotyczy czterech gatunków: dwóch podstawie decyzji zezwalających przedstawicieli rodziny poświętnikowatych Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (Scarabaeidae) – pachnicy próchniczki w Opolu. Hebda et al. Chronione chrząszcze saproksyliczne woj. opolskiego. ISSN 2544-3941 Fragmenta Naturae, vol. 54: 18-31 (2021) doi.org/10.5281/zenodo.4645839 Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-07 ~ 19 ~ W niniejszej pracy nie zachowano Kluczbork gm., Kolonia Piecowa, obręb Nowa powszechnie przyjętego układu z podziałem Bogacica, dz. 328/6 [50.9191˚N, 18.0997˚E], na krainy faunistyczne, stosowane za odchody oraz szczątki imago pod dębem Katalogiem Fauny Polski (Burakowski i in. szypułkowym, pachnicę stwierdzono również 1973), gdyż wykaz niniejszy ma ściśle w pozostałych dębach pomnikowych wzdłuż „opolski” charakter. Ponadto niemal przez drogi powiatowej nr 1324, 12.08.2016, obs. środek województwa opolskiego przechodzi GR; granica dwóch krain, Dolnego i Górnego Kluczbork gm., Nowa Bogacica, Nadleśnictwo Śląska, i niemal wszystkie stanowiska znajdują Kluczbork, Leśnictwo Zameczek, oddz. 242l się na styku tej umownej granicy. Zamysłem [50.9173˚N, 18.0815˚E], odchody pędraków u autorów była prezentacja danych tylko z podstawy pnia olchy czarnej przy rzece województwa opolskiego, tak by informacje te Bogacicy, 29.04.2017, obs. MS, GR; były jak najbardziej pomocne przy planowaniu inwestycji przez lokalne samorządy, Kluczbork gm., Zameczek, Nadleśnictwo zarządzaniu obszarami chronionymi czy Kluczbork, Leśnictwo Żabieniec, oddz. 91d realizowaniu zrównoważonej gospodarki [50.9425˚N, 18.1013˚E], oddz. 92a leśnej. [50.9463˚N, 18.09736˚E], liczne odchody pędraków przy dębach, 4.01.2018, obs. MS, Graficzną wizualizację rozmieszczenia GR; poszczególnych stanowisk sporządzono w programie QGIS (v. 3.4, źródło mapy: Kluczbork gm., Zameczek, Nadleśnictwo openstreetmap.org) i zaprezentowano na Kluczbork, Leśnictwo Zameczek, oddz. 145g mapach (Ryc. 1–4) z zaznaczeniem granic [50.9386˚N, 18.0649˚E], liczne odchody poszczególnych powiatów. pędraków przy zwalonym dębie, 31.03.2020, obs. MS; Układ prezentowanych stanowisk jest alfabetyczny wg gminy, w której znajduje się Lewin Brzeski gm., Skorogoszcz, stanowisko. Nadleśnictwo Brzeg, Leśnictwo Prędocin, oddz. 254d [50.7803˚N, 17.6875˚E], liczne Wykaz stanowisk pędraki, 1-31.08.2011, obs. MAM; Pachnica próchniczka Osmoderma Lubrza gm., Lubrza, Aleja Lipowa w pasie barnabita (Fot. 1, 2) drogi nr 414 Prudnik – Opole, na odcinku Dąbrowa gm., Dąbrowa, park [50.6808, Lubrza – Dobroszewice [50.3504˚N, 17.7522], obserwowano samca na pniu, maj 17.6336˚E] liczne pędraki, przeniesione do 2016, obs. GH; innych okazów drzew po wycince, 29.10- Dąbrowa gm., Rzędziwojowice, Nadleśnictwo 9.11.2015, leg. MAM; pędraki, kokolity i Opole, Leśnictwo Lipowa, oddz. 172a, przy odchody w pięciu lipach, 28.11.2017, leg. GH; Stawie Sangów [50.6791˚N, 17.6790˚E], dąb Lubsza gm., Kurznie, Nadleśnictwo Brzeg, będący pomnikiem przyrody, szczątki postaci Leśnictwo Kurznie, oddz. 153a [50.8947˚N, dorosłych i odchody pędraków u podstawy 17.6430˚E], trzy pędraki w próchnie, 1- drzewa, 3.10.2018, obs. GH; 31.08.2011, obs. MAM; Głubczyce gm., Głubczyce, Aleja Lipowa przy Lubsza gm., Lubsza, Nadleśnictwo Brzeg, drodze na Tarnkową [50.2070˚N, 17.8181˚E], Leśnictwo Lubsza, oddz. 255d [50.9318˚N, liczne odchody i fragmenty kokolitów w 17.5671˚E], dwa pędraki w dziupli lipach,15.06.2015, 5.01.2020, obs. MAM; przewróconego okazałego buka, 7.06.2020, Głubczyce gm., Tarnkowa, Nadleśnictwo obs. GH; Prudnik, Leśnictwo Ściborzyce, oddz. 44a, Lubsza gm., Rogalice, Nadleśnictwo Brzeg, przy drodze [50.2494˚N, 17.7581˚E], liczne Leśnictwo Rogalice, oddz. 106a [50.9796˚N, odchody i fragmenty kokolitów, 5.01.2020, 17.6012˚E], wiele szczątków postaci dorosłych obs. MAM; oraz pokłady odchodów pędraków u nasady Hebda et al. Chronione chrząszcze saproksyliczne woj. opolskiego. ISSN 2544-3941 Fragmenta Naturae, vol. 54: 18-31 (2021) doi.org/10.5281/zenodo.4645839 Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-07 ~ 20 ~ pnia ok. 150 letniego dębu, 22.09.2020, obs. Pokój gm., Krogulna, Nadleśnictwo Kup, GH; Leśnictwo Kozuby, oddz.