Als een spin in het web Een comparatief onderzoek naar de brieven van Anna Maria van Schurman (1607-1678) gericht aan mannen en aan vrouwen Margot Maas, s4126335 Bachelorwerkstuk Geschiedenis 15 januari 2016, eerste gelegenheid Onder begeleiding van dr. F.P.G.B.M. Meens Radboud Universiteit Nijmegen Inhoudsopgave Inleiding...................................................................................................................................... 3 1. Het leven van de wetenschapster Anna Maria van Schurman ............................................... 9 2. Het correspondentienetwerk van Anna Maria van Schurman .............................................. 12 3. Een vergelijkende analyse van de brieven van Anna Maria van Schurman......................... 15 Een inhoudelijke analyse ...................................................................................................... 17 Een vormelijke analyse ......................................................................................................... 23 Een stilistische analyse ......................................................................................................... 24 Het verband tussen de inhoud, vorm en stijl......................................................................... 27 Conclusie .................................................................................................................................. 28 Bibliografie ............................................................................................................................... 31 Prent voorblad....................................................................................................................... 31 Bronnenlijst (op chronologische volgorde) .......................................................................... 31 Secundaire literatuur ............................................................................................................. 33 Bijlage I: Brieven verzonden door Anna Maria van Schurman ............................................... 37 Bijlage II: Categorisering van de besproken onderwerpen in de brieven gericht aan mannen en aan vrouwen.............................................................................................................................. 54 2 Inleiding ‘Maar hier, in onze nis waar het bedrog van de Wereld ver verwijderd is, oordelen we juister over alles en veroordelen we ijdelheden die meer profane zielen met bewondering vervullen. Hier kunnen we in de rust die de Muzen begeren, onze geest tot hogere zaken verheffen en zonder obstakel de verwerving van kennis beoefenen.’1 – Anna Maria van Schurman (1607-1678) Deze uitspraak, van de geleerde vrouw Anna Maria van Schurman, verwijst naar het bestaan van een gemeenschap voor geleerden: de Republiek der Letteren. Al in de 15e eeuw benoemden de ‘leden’ het bestaan van dit netwerk als Res Publica Litterarum; een van de eersten die deze term gebruikten was Desiderius Erasmus (1467-1536). De leden bedoelden met de Republiek der Letteren een gemeenschap die tijd en ruimte overschreed en uitsteeg boven de beperkingen van moedertaal, godsdienst en nationaliteit. Correspondenties en persoonlijke ontmoetingen hielden de gemeenschap in stand en voorwaarde van lidmaatschap was kennis van Latijn en liefde voor kunst en wetenschap.2 Lang is gedacht dat vrouwen geen onderdeel uitmaakten van dit grote netwerk. Zij kregen immers niet voldoende onderwijs om aan de eisen te kunnen voldoen. Steeds meer onderzoek laat echter zien dat er wel degelijk vrouwelijke wetenschappers waren die contacten onderhielden met andere gelijkgestemde vrouwen en mannen; Schurman was een van hen. Ze werd geboren in Keulen en verhuisde op achtjarige leeftijd met haar familie naar Utrecht. Al vroeg werd duidelijk dat ze getalenteerd was. Haar vader besloot haar daarom zelf te onderwijzen. Op latere leeftijd stond ze in verbinding met allerlei geleerden en publiceerde enkele werken. Daarmee verwierf ze internationale bekendheid.3 Over de betekenis en met name de periodisering van de Republiek der Letteren zelf bestaan binnen het wetenschappelijk debat verschillende standpunten. Volgens Dena Goodman, hoogleraar Vrouwenstudies aan de Univerisity of Michigan, is de Republiek der Letteren 1 Pieta van Beek, Klein werk: de Opuscula Hebraea Graeca Latina et Gallica, prosaica et metrica van Anna Maria van Schurman (1607-1678) (Stellenbosch, 2004), 235. 2 Pieta van Beek, ‘Een Vrouwenrepubliek der Letteren? Anna Maria van Schurman (1607-1678) en haar netwerk van geleerde vrouwen’, Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 3 (1996), 36-49, 38. 3 Els Kloek (red.), 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis (Nijmegen, 2013), 345-348. 3 onlosmakelijk verbonden met de Verlichting en de formele instituties die daarbij horen, zoals salons en academies. Goodmans onderzoek richt zich op de tweede helft van de 18e eeuw in Frankrijk.4 Twee andere belangrijke onderzoekers van de Republiek der Letteren zijn Hans Bots, emeritus hoogleraar Geschiedenis van de Radboud Universiteit Nijmegen, en Françoise Waquet, historica en directrice van het Centre national de la recherche scientifique. Zij ontkoppelen de Republiek en de Verlichting van elkaar. De Republiek was in de 17e en 18e eeuw actief en bestond uit een netwerk waarin zowel persoonlijke contacten op bepaalde ontmoetingsplekken als correspondenties van belang waren.5 Anne Goldgar, hoogleraar Vroegmoderne geschiedenis van Europa aan King’s College London, nuanceert deze visie en plaatst de Republiek in de late 17e en vroege 18e eeuw. 6 Laurence Brockliss, hoogleraar Vroegmoderne Franse geschiedenis aan de University of Oxford, zet zich weer expliciet af tegen Goldgar: de Republiek eindigde niet in het midden van de 18e eeuw, maar werd toen juist sterker.7 De historica, filosofe en classica Saskia Stegeman spreidt het bestaan van de gemeenschap uit over een paar eeuwen, tijdens de gehele vroegmoderne tijd.8 De discussie tussen deze onderzoekers laat zien dat met name de periodisering van Res Publica Litterarum discutabel is. Dit onderzoek ziet de Republiek der Letteren, vergelijkbaar met de visie van Stegeman, als een vroegmoderne gemeenschap. De focus ligt, vanwege de casus, op de 17e eeuw. Al deze studies zien voor vrouwen geen rol die vergelijkbaar is met die van mannelijke geleerden. Brockliss en Stegeman behandelen uitgebreid de correspondentiecultuur van de Republiek der Letteren en besteden daarin geen aandacht aan vrouwen. Goodman doet dit wel, maar ziet vrouwen alleen als salonnières.9 Goldgar benoemt vrouwen slechts als deel van het leespubliek van wetenschappelijke tijdschriften.10 Ook al waren er enkele exceptionele vrouwen, dan nog was de Republiek der Letteren een in essentie mannelijke maatschappij, aldus Bots en Waquet.11 4 Dena Goodman, The Republic of Letters. A cultural history of the French Enlightenment (Cornell, 1994), 2-9. 5 Hans Bots & Françoise Waquet, La République des Lettres (Paris, 1997), 11-27. 6 Anne Goldgar, Impolite learning. Conduct and community in the Republic of Letters, 1680-1750 (New Haven, 1995), 6-7. 7 Laurence Brockliss, Calvet’s web: Enlightenment and the Republic of Letters in eighteenth-century France (Oxford, 2002), 6-9. 8 Saskia Stegeman, Patronage and services in the Republic of Letters. The network of Theodorus Janssonius van Almeloveen (1675-1712) (Amsterdam, 2005), 6. 9 Goodman, The Republic of Letters, 2-9. 10 Goldgar, Impolite learning, 61. 11 Bots & Waquet, La République, 96-99. 4 Een aantal wetenschappers besteedt juist aandacht aan deze exceptionele vrouwen om aan te tonen dat vrouwen wel degelijk dezelfde rollen vervulden in Res Publica Litterarum. Elisabeth Eger, hoogleraar Engels aan King’s College London, doet dit door het tonen van een Brits vrouwennetwerk uit de tweede helft van de 18e eeuw, beter bekend als de Bluestocking Circle.12 Net als Goodman meent Eger dat deel van de rol van vrouwen gelegen was in de salons; toch focust ze zich ook op andere aspecten, zoals de correspondentie van deze vrouwen.13 Andere onderzoekers gaan nog verder en laten het belang van vrouwen buiten de salons zien door het correspondentienetwerk van vrouwen te tonen, zoals de neerlandica Annelies de Jeu. Zij laat in haar onderzoek verschillende correspondentienetwerken van vrouwen in de 17e en 18e eeuw zien. Deze vrouwen schrijven vooral over gedichten maar in mindere mate ook over de wetenschap en maatschappij.14 Weer anderen focussen zich op het netwerk van Schurman en de vrouwen met wie zij correspondeerde. Pieta van Beek, literatuuronderzoeker verbonden aan het Instituut voor Cultuurwetenschappelijk Onderzoek, ziet dit netwerk van Schurman, de Vrouwenrepubliek, zoals zij het noemt, als één van de vele netwerken die bestonden in de vroegmoderne tijd.15 Het is gereconstrueerd uit de bronnen die op dit moment bekend zijn.16 De historicus Carol Pal van Bennington College ziet Schurmans web van contacten, dat bestond tussen 1630 en 1680, echter als het enige vrouwennetwerk uit de periode van de Verlichting. Pal stelt dat Schurmans netwerk levensvatbaar was doordat er in Europa door vele oorlogen politieke instabiliteit was. Na 1680 keerde, door een einde van die oorlogen, de stabiliteit terug. De stabiliteit zou voor een conservatieve sfeer gezorgd hebben, die een einde betekende aan de deelname van vrouwen.17 Eger, Jeu en Beek laten echter zien dat er in andere periodes ook geleerde en corresponderende vrouwen waren waarmee Pals argumentatie onderuit gehaald wordt. Zelfs in de periode die Pal reconstrueert, heeft