Szymon Askenazy i jego korespondencja z Ludwikiem Finklem MOJEJ MAMIE MARIOLA HOSZOWSKA Szymon Askenazy i jego korespondencja z Ludwikiem Finklem Recenzował prof. dr hab. EUGENIUSZ KOKO Opracowanie redakcyjne i korekta WŁADYSŁAW WÓJTOWICZ Opracowanie techniczne KRYSTYNA BARAN Projekt okładki JANUSZ POLACZEK Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013–2016 © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2013 ISBN 978-83-7338-924-3 927 670 WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO 35-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./faks 17 872 14 26 e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.univ.rzeszow.pl wydanie I; format B5; ark. wyd. 27,25; ark. druk. 24,25; zlec. red. 31/2013 Druk: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego Oprawa: Drukarnia Indygo SPIS TREŚCI Wstęp ......................................................................................................................................... 7 Część pierwsza MIĘDZY LWOWEM A WARSZAWĄ. POWIKŁANE LOSY I SPRAWY SZYMONA ASKENAZEGO III. Droga na historiograficzny Olimp ........................................................................................ 17 III. Profesor Uniwersytetu Lwowskiego .................................................................................... 35 III. Działalność dydaktyczna we Lwowie .................................................................................. 79 IV. Na straży interesów narodowych ......................................................................................... 108 IV. Nadzieje i rozczarowania w Polsce niepodległej ................................................................. 141 VI. Przyjaźń z Ludwikiem Finklem ........................................................................................... 169 Część druga LISTY SZYMONA ASKENAZEGO DO LUDWIKA FINKLA Nota edytorska ........................................................................................................................... 193 Listy ........................................................................................................................................... 196 Aneks 1. Uzupełniające materiały archiwalne ............................................................................ 339 Aneks 2. Wybrane teksty publicystyczne i wspomnieniowe ...................................................... 356 Źródła ilustracji .......................................................................................................................... 374 Indeks nazwisk ........................................................................................................................... 376 5 WSTĘP Nie jest łatwo pisać o wybitnym historyku, a do takich niewątpliwie należy Szymon Askenazy. Utrzymujące się od ponad stu lat zainteresowanie jego osobą i działalnością sprawia, że kolejnym autorom trudno uniknąć powtórzeń i zdo- być się na w pełni oryginalne ustalenia i oceny. Gruntowna monografia S. Aske- nazego wymaga systematycznych poszukiwań w wielu archiwach krajowych i zagranicznych oraz nowego odczytania jego twórczości. Cel niniejszej pracy został zakreślony znacznie skromniej. Ma ona jedynie ułatwić drogę przyszłemu biografowi Askenazego, dorzucając garść istotnych szczegółów odnoszących się do życia i działalności naukowej tego znakomitego historyka. Pochodzą one z nieznanych lub słabo dotychczas wykorzystanych materiałów źródłowych, znajdujących się w archiwach lwowskich. Natrafiono na nie przy okazji badań nad życiem i działalnością Ludwika Finkla1, który przeszedł do historii przede wszystkim jako twórca Bibliografii historii pol- skiej2. W ich toku okazało się, że Finkla i Askenazego połączyły silne więzy przyjaź- ni, która przetrwała długie lata. To, że Finkel zajmował się nie tylko XVI w., ale także najnowszymi dziejami Polski i powszechnymi, z pewnością ułatwiało porozu- mienie. Obaj historycy pozostawali pod urokiem historiografii zachodnioeuropejskiej i dobrze ją znali. Sprzyjał też zadzierzgnięciu więzów przyjaźni konserwatywny liberalizm, przekonanie do programu asymilacji Żydów oraz wyczulenie na narodo- wy i etyczny wymiar powołania historyka. Pomimo różnic charakterów obu history- ków cechował wzajemny szacunek oraz uczciwość i lojalność. O Szymonie Askenazym napisano już wiele. Wspomnienia pośmiertne opublikowali jego seminarzyści oraz słuchacze wykładów: Marian Kukiel 3, Adam Skałkowski4 Włodzimierz Dzwonkowski5, Bronisław Pawłowski6, 1 M. Hoszowska, Ludwik Finkel i Akademia Umiejętności w Krakowie. Z dziejów współpracy Lwowa i Krakowa na przełomie XIX i XX wieku, Rzeszów 2011. 2 A. Nowak, Złote lata bibliografii polskiej. Ludwik Finkel i jego dzieło, Warszawa 2007. 3 M. Kukiel, Szymon Askenazy (24 grudnia 1867 r. – 22 czerwca 1935 r.), „Przegląd Współ- czesny”, t. 54 (1935), s. 312–332 i nadb. 4 A. Skałkowski, Trzej polscy historycy, „Dziennik Poznański” nr 298 z 25 grudnia 1935 r., s. 6–7. Zob. także W. Łazuga, Trzej historycy: Sobieski, Askenazy, Bobrzyński. W 50 rocznicę śmierci [w:] Śro- dowiska historyczne II Rzeczypospolitej pod red. J. Maternickiego, t. 3, Warszawa 1986, s. 189–195. 5 W. Dzwonkowski, Szymon Askenazy (24. XII. 1867 – 22. VI. 1935), „Droga”, nr 1 (1935), s. 132–153; tegoż, Szymon Askenazy, „Wiadomości Literackie”, nr 30 (1935), s. 2. 6 B. Pawłowski, Szymon Askenazy, „Kwartalnik Historyczny”, R. 49 (1935), s. 540–559. Tu- taj także bibliografia prac Askenazego zestawiona przez Michała Szulkina. Tamże, s. 560–573; tegoż, Szymon Askenazy, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 26 z 30 czerwca 1935 r., s. 506. 7 Janusz Iwaszkiewicz7, Władysław Studnicki8, Henryk Mościcki9, Stefan Górski10, Adam Próchnik11, Michał Sokolnicki12, oraz inne związane z nim osoby (m.in. Józef Feldman13, Jan Lechoń14, William John Rose15). Po dru- giej wojnie światowej o mistrzu pisali Emil Kipa16 i nad wyraz ostrożnie Natalia Gąsiorowska17. Pojawiły się też wspomnienia Kajetana Morawskie- go18, Hanny Mortkowicz-Olczakowej19, Jana Gawrońskiego20, Jerzego Stem- powskiego21, Janusza Pajewskiego22. Osobne opracowania bądź dłuższe wzmianki wyszły także spod pióra publicystów, jak np. Aleksander Bocheń- ski23, ale przede wszystkim badaczy przeszłości i historyków literatury: Kazimierza Tymienieckiego24, Juliusza Willaume25, Józefa Dutkiewicza26, 7 J. Iwaszkiewicz, Szymon Askenazy 1867–1935, „Ateneum Wileńskie”, t. 11 (1936), s. 893–901. 8 W. Studnicki, Profesor Askenazy: historyk i polityk, „Wiadomości Literackie” z 28 lipca 1935 r., s. 2; tegoż, Z przeżyć i walk, t. 1, Warszawa 1928. 9 H. Mościcki, Szymon Askenazy, „Pion”, nr 27 (92) z 6 lipca 1935 r., s. 2–3. 10 S. Górski, Szymon Askenazy jako profesor (ze wspomnień b. słuchacza), „Świat”, nr 26 z 29 czerwca 1935 r., s. 4. 11 A. Próchnik, Wspomnienie o prof. Askenazym, „Przegląd Historyczny”, t. 32 (1935), s. 363–364. Zob. także „Robotnik” z 26 czerwca 1935 r. 12 M. Sokolnicki, Czternaście lat, Warszawa 1936. 13 J. Feldman, Simon Askenazy (24 décembre 1867 – 22 juin 1935), „Revue Historique”, v. 60 (1935), p. 667–671. 14 J. Lechoń, Profesor, „Gazeta Polska”, nr 182 z 3 lipca 1935 r., s. 5. 15 W.J. Rose, Szymon Askenazy (1867–1935), „The Slavonic (and East European) Review”, v. 14, London 1935–1936, p. 425–428. 16 E. Kipa, Prawda o Askenazym [w:] tegoż, Studia i szkice historyczne, Warszawa 1959, s. 183–197. 17 N. Gąsiorowska, Wspomnienia z lat 1904–1907, „Życie Szkoły Wyższej”, nr 3 (1955), s. 11–16. 18 K. Morawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, Paryż 1947. 19 H. Mortkowicz-Olczakowa, Pod znakiem kłoska, Warszawa 1962. 20 J. Gawroński, Dyplomatyczne wagary, Warszawa 1965, s. 54–57. 21 J. Stempowski, Eseje dla Kassandry, Gdańsk 2005, s. 37–41, 95–97; tegoż, W dolinie Dniestru i inne eseje ukraińskie. Listy o Ukrainie, wybrał, opracował i posłowiem opatrzył A.S. Kowalczyk, War- szawa 1993. 22 J. Pajewski, Askenazy [w:] tegoż, Przeszłość z bliska. Wspomnienia, wstęp W. Łazuga, Warszawa 1983, s. 79–98; tegoż, Poza wczoraj. Wspomnienia, Poznań 1992, s. 29, 51, 72–88, 129–130, 140, 159, 194, 209. 23 A. Bocheński, Dzieje głupoty w Polsce. Pamflety historiograficzne, Warszawa 1988, s. 213–254. Pierwsze wydanie pracy ukazało się w 1947 r. 24 K. Tymieniecki, Zarys historiografii polskiej, Kraków 1948, s. 84–85. 25 J. Willaume, Szymon Askenazy historyk dwóch stuleci [w:] Księga pamiątkowa dziesięcio- lecia Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 1955, s. 229–250; tegoż, Epoka nowożytna w dziejopisarstwie polskim i powszechnym, Lublin 1979, s. 23–61. 26 J. Dutkiewicz, Szymona Askenazego poglądy na ruchy rewolucyjne, „Kwartalnik Historyczny”, R. 63 (1956), nr 4–5, s. 368–380; tegoż, Charakterystyka Sz. Askenazego. Wojskowa strona powstania listopadowego. Ocena formy i trybu dyskusji nad makietą, „Kwartalnik Historyczny”, R. 44 (1957), nr 4–5, s. 53–54; tegoż, Szymon Askenazy i jego szkoła, Warszawa 1958. 8 Jerzego Myślińskiego27, Stanisława Zabierowskiego28, Janusza Wolińskie- go29, Michała Szulkina30, Marcina Króla31, Jerzego Łojka32, Henryka Bary- cza33, Andrzeja Zahorskiego34, Mariana Henryka Serejskiego35, Andrzeja Feliksa Grabskiego36, Andrzeja Wierzbickiego37, Jerzego Serczyka38, Krzysz- tofa Karola Daszyka39, Mirosława Filipowicza40, Aliny Hinc41, Aleksandry Ko- sickiej-Pajewskiej42, Rafała Żebrowskiego43, Rafała Szczerbakiewicza44, Tadeu- 27 J. Myśliński, W sprawie katedry dla Szymona Askenazego we Lwowie, „Rocznik Naukowo- -Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 14 (1962), s. 209–214. 28 S. Zabierowski, Udział Askenazego i jego szkoły