Gezien, gehoord, gelezen Peter Bak Een 'meneer'van een krant. Trouw en Bruins Slot 1943-1968 Kampen (Kok), 1999, 440 p., geïll., ƒ75, ISBN 90-435-01-52-2 Jan-Jaap van den Berg Deining. Koers en karakter van de ARP ter discussie, 1956-1970 Kampen (Kok), 1999, 492 p., geïll., ƒ75, ISBN 90-435-01-51-4 In de geschiedenis van de Nederlandse jour­ Kwartet-b\aden is de spreekwoordelijke uitzon­ nalistiek zijn twee soorten hoofdredacteuren dering - geleid door hoofdartikelschrijvers. In te vinden: Enerzijds was er de journalistieke Friesland zetelde Hendrik Algra die thuis zijn hoofdredacteur die 'de krant in de palm van geselende commentaren schreef; op de redac­ zijn hand had'. Joop Lücker van de Volkskrant, tie van zijn Friesch Dagblad liet hij zich zelden gepokt en gemazeld in de Angelsaksische tra­ zien. De dagelijkse leiding was in handen van ditie, was daarvan de belangrijkste exponent. een redactiechef. Anderzijds was er de politieke hoofdredacteur- Het ARP-kamerlid j.A.H.j.S. Bruins Slot een functie die vaak werd bekleed door een werd in 1945 hoofdredacteur van het voor­ politicus. Hij belichaamde de band tussen malige verzetsblad Trouw. Peter Bak wilde een krant en partij. In de theorievorming over ver­ geschiedenis van deze krant schrijven, maar zuiling is, met name door A. Lijphart, veel be­ stuitte daarbij op problemen. Een redactie­ lang gehecht aan deze interlocking directorates. archief van Trouw is er niet en Bruins Slot liet Zij waren de ultieme uitdrukking van de sym­ bijna niets na met betrekking tot de krant. De biotische relatie tussen pers en politiek in het leggers waren daarom Baks belangrijkste bron. Nederland van voor de jaren zestig. De krant Dat hoeft niet onoverkomelijk te zijn, mits de was in deze visie het middel waarmee de al­ historicus een uitgekiende en systematische machtige top van de zuil communiceerde met methode voor inhoudsanalyse bedenkt en zo een lijdelijke achterban. Hoe wijdverbreid dit het wereldbeeld dat een krant haar lezers idee ook werd, er is zelden onderzoek gedaan voorhoudt, reconstrueert. Bak is daarin niet naar deze 'politici-hoofdredacteuren'. geslaagd. Nadat hij met het integraal door­ Een interessante vraag is of zij daadwer­ lezen van het dagblad tot 1963 was gevor­ kelijk invloed uitoefenden op de journalistieke derd, 'met een gemiddeld tempo van een jaar­ werkwijze van hun krant. Stuurden zij gericht gang per maand', besloot hij er in 1968 een redacteuren aan en drongen hun denkbeelden punt achter te zetten. Bak beperkte zich ver­ zo door tot in elke vezel van de krant? Of volgens tot een bestudering van de hoofdarti­ waren zij voornamelijk schrijver van hoofdarti­ kelen, 'het opiniërende "gezicht" van de kelen en bewaakten zij op afstand de 'staat­ krant'. Daardoor is de studie, zoals de auteur kundige' lijn van hun krant? Slechts opmerkin­ zelf aangeeft, vooral een intellectuele biografie gen terzijde in memoires van journalisten, ju­ van Bruins Slot geworden. Diens politieke leven bileumboeken en historische studies werpen en veranderende denkbeelden worden verteld 184 daarop een schemerig licht. De antirevolu­ aan de hand van diens hoofdartikelen. De lezer tionaire bladen werden - E. Diemer van de komt over de werkwijze op de redactie en de TIJDSCHRIFT VOOR MEDIACESCHIEDENIS — 2000 [3] 2 rest van de inhoud van Trouw weinig te weten. terugkeer uit het concentratiekamp Mauthau- Losse opmerkingen wekken de indruk dat de sen en de ARP moest dat ook maar niet doen. inbreng van de antirevolutionaire voorman Na het aftreden van Schouten in 1956 zich beperkte tot het hoofdartikel. Met de rest werd diens dubbelfunctie gesplitst. Bruins Slot van de krant bemoeide hij zich - in tegenstel­ werd fractievoorzitter en Berghuis partijvoor­ ling tot Kvp-leider Romme bij de Volkskrant - zitter. In de jaren die volgden traden binnen niet, zo lijkt het. de ARP twee stromingen voor het voetlicht. De journalistieke leiding was stevig in han­ Van den Berg onderscheidt, in navolging van den van drie chefs die allemaal afkomstig wa­ de socioloog en AR-politicus D.Th. Kuiper, een ren van De Telegraaf. Zij waren, zo schreef traditionele denkrichting en een evangelisch- kerkredacteur A.J. Klei later, 'niet of nauwelijks radicale. De verpersoonlijking van die eerste vertrouwd met de zeden en gewoonten van conservatieve groep waren kamerlid M. Schakel het door Trouw bediende orthodox-protes­ en de Friese senator Algra. Berghuis en Bruins tantse volksdeel'. Regelmatig klonk dan ook de Slot waren de voormannen van de vernieu­ klacht dat de krant 'geen antirevolutionaire wende stroming. Zij wilden de partij openbre­ geest ademde'. Maar of deze litanie terecht ken. Om haar vitaal te houden, moest zij zich was en waaruit dit dan zou blijken, maakt Bak ontwikkelen tot een sociale partij. Zij moest niet duidelijk. Dat uit Bruins Slots hoofdartike­ zich niet alleen meer richten op de Neder­ len een antirevolutionair geluid klonk, is geen landse situatie, maar ook een visie hebben op verrassing, maar sluimeren blijft de veel inte­ de mondiale ontwikkelingsproblematiek. Ge­ ressantere en meer cultuurhistorische vraag rechtigheid en bekommernis moesten het hoe dit zat met de rest van de krant. Want wat doel van praktische politiek zijn. In Bruins Slots zou het mooi zijn als iemand eens aantoonde boekje Kleine partij in grote wereld werden deze waarin het christelijk karaktervan Trouw zich in ideeën uitgewerkt. De fractievoorzitter liet zich de kolommen toonde. Zat het in het nieuws­ daarbij vooral inspireren door denkbeelden aanbod, in de rubrieken, in de sportverslagen van de gereformeerde zending, zoals die bij­ of toch vooral in de commentaren? Een 'me­ voorbeeld werden uitgedragen door de pro­ neer' van een krant is vooral een beschrijvende gressieve theoloog J. Verkuyl. studie geworden, een plichtsgetrouw verslag Deze gedachtewereld bepaalde Bruins van een worsteling door de leggers. Slots veelbesproken 'ommezwaai' in de kwes­ Een groot deel van de periode in de Neder­ tie Nieuw-Guinea. Aanvankelijk steunden de landse politieke geschiedenis die Bak behan­ ARP en Trouwde Nederlandse regering in haar delt, beschrijft jan-Jaap van den Berg in Dei­ weigering om het 'laatste restje kolonie' over ning. Koers en karakter van de ARP ter discussie, te dragen aan Indonesië. Maar in september 1956-1970. Opmerkelijk is dat beide auteurs 1961 doorbrak Bruins Slot, met steun van geen gebruik hebben gemaakt van eikaars Berghuis, de partijpolitiek door eerst in Trouw werk. Bruins Slot speelde namelijk, hoewel en later in een muisstille Tweede Kamer te plei­ partijvoorzitter W.P. Berghuis het voortouw ten voor het loslaten van Nieuw-Guinea. Het had, een belangrijke rol in de ideologische veroorzaakte een stroom van kritiek in de heroriëntering van de partij. Aanvankelijk was eigen partij. Al snel stonden twee groepen lijn­ de hoofdredacteur van Trouw, in het kielzog recht tegenover elkaar. Vooral Algra voerde in van de onbetwiste partijleider jan Schouten, het Friesch Dagblad fel oppositie. 'Soms onver­ een traditionele antirevolutionair. Tijdens en kwikkelijk', noemde Bruins Slot diens optre­ vlak na de oorlog pleitte de redactie even voor den. De felle tegenstand had echter wel effect: oecumenische en politieke toenadering tot de Bruins Slot besloot 'wegens gezondheidsrede- CHU, maar dat vernieuwend elan verdween al nen' af te treden als fractievoorzitter en zich 185 snel. 'Ik ben niet veranderd', zei Schouten na voortaan alleen aan Trouw te wijden. TIJDSCHRIFT VOOR MEDIAGESCHIEDENIS — 2000 [3] 2 Met de krant ging het inmiddels slecht. Zij langer hoe meer het doorgeefluik voor alle dreigde onder de honderdduizend abonnees mogelijke nieuwlichterij, waarbij de bijbel te zakken en daardoor ook adverteerders kwijt wordt aangepast aan de wensen van deze tijd'. te raken. Waarom de lezers massaal afhaakten, Dat was nu net wat Bruins Slot wenste. maakt Bak niet duidelijk. In zijn boek wordt Wellicht was het op dat moment ook een vooral aandacht besteed aan de partijpolitieke goed uitgangspunt voor een succesvolle krant. context waarin Bruins Slot zijn hoofdartikelen Maar Bruins Slot was waarschijnlijk niet ge­ schreef. De maatschappelijke situatie, zoals de schikt om die te maken. Hij peilde de nieuwe ontzuiling die in dezelfde periode plaatsvond, ontwikkelingen in de samenleving goed, maar blijft grotendeels buiten beeld. In zijn eerste kon de journalistieke vertaalslag niet maken. In stuk na zijn aftreden, zette de hoofdredacteur de geprofessionaliseerde journalistiek was de zijn visie op christelijke politiek nog eens uit­ 'ajournalistieke' hoofdredacteur al bijna een een. Zij moest zich ontdoen van 'de oude anachronisme. schema's waarin zij heeft geleefd en gefunctio­ De boeken van Bak en Van den Berg pas­ neerd' en handelen vanuit de positieve bood­ sen in de traditionele politieke geschiedschrij­ schap van het evangelie. Dan was er 'een we­ ving: feitelijk en gericht op de politieke ideeën reld te winnen'. Het artikel kan ook worden ge­ van Bruins Slot en de ideologie van de ARP. lezen als een programma voor Trouw. Zij werd Inhoudelijk sluiten ze niet alleen naadloos op een 'open krant' die streefde naar een 'nieuwe elkaar aan, maar ze overlappen elkaar ook gro­ wereld' vol van bewogenheid en barmhartig­ tendeels. Prikkelend of vernieuwend zijn deze heid, gerechtigheid en menselijke waardig­ degelijke en informatieve bijdragen aan de his­ heid. Daarmee waren wellicht nieuwe abon­ toriografie niet; daarvoor zijn ze te beschrij­ nees (en partijleden) te winnen, maar ook vend. Dat beide auteurs geen begenadigde oude te verliezen. Algra schreef in 1969 aan schrijvers zijn, maakt hun werk bovendien tot Bruins Slot: 'Ik vind het allemaal zo jammer. Ik taaie kost. Maar 'in het zweet uws aanschijns, heb je leren kennen als iemand die diep door­ zult gij brood eten, totdat gij tot den aard­ drongen was van de betekenis van het Gere­ bodem wederkeert'. formeerd belijden. Maar jouw krant wordt hoe Marcel Broersma 186 TIJDSCHRIFT VOOR MEDIACESCHIEDENIS — 2000 [3] 2 .