182 Artykuły recenzyjne i recenzje Trzeba także osobno nieco uwagi poświęcić przypisom, którymi opatrzony został tekst. Na pewne szczegółowe pro- blemy dotyczące przypisów zwróciłam już uwagę, ale osobno warto przyjrzeć się przypisom biograficznym. Edytorka we wstępie napisała: „Ze względu na dość częste przytaczanie w korespondencji nazw miejscowości, nazw geograficznych, nazwisk uczonych czy też terminów stricte naukowych, zdecydowano się na krótkie ich wyjaśnienia w przypisach” (s. 29). Nie jest dla mnie jasne, czy w związku z tym brak jakichkolwiek objaśnień np. przy nazwisku gen. Piffera (s. 33) lub wspo- mnianego Bradshawa (s. 36) należy tłumaczyć tym, że nie byli to uczeni; ale co zatem z astronomem „dr Horusby” (czyli Hornby s. 42), „doktorem Sheapherd”, czy panem „Walkiers” (s. 45, dwaj ostatni to bez wątpienia uczeni, jak wynika z kon- tekstu)? Nie rozumiem dlaczego Edytorka deszyfruje, kim jest książę Jorku (s. 37), a nie rozwiązuje, kim jest książę Norfolk (s. 36). Tam gdzie postacie pojawiające się w źródle zostały objaśnione w przypisach, Edytorka powołuje się na opracowa- nia, przywołanie których stawia pod znakiem zapytania naukowy charakter edycji, za to sugeruje popularnego odbiorcę jako docelowego adresata pracy. Mamy zatem jako źródła informacji o charakterze biograficznym w odniesieniu do angli- ków np. polskie wydanie encyklopedii Brittanica, Wielkie biografie. Encyklopedia PWN, popularny artykuł B. Orłowskiego Rewolucja przemysłowa, opublikowany na łamach „Rzeczpospolitej” (a oczekiwać można by angielskich odpowiedników PSB: Dictionary of National Biography lub Oxford Dictionary of National Biography). Pojawia się także Wikipedia (s. 40), ale bez tytułu hasła i daty dostępu, co jest wszak standardem przy powołaniach internetowych. W przypadku zaś nazwisk francuskich uczonych oczekiwać można by analogicznie przywołań z: Biographie Universelle lub Nouvelle Biographie Générale, a tymczasem jako opracowanie dostarczające informacji pojawia się popularna dwutomowa encyklopedia Nouve- au Larousse Universel, przy czym wszystkie elementy opisów bibliograficznych są po francusku np. „tome premier, p.” Naj- dziwniejsze jednak jest to, że komponowane na podstawie francuskiej encyklopedii przypisy są także pisane po francusku. I tak na kilkadziesiąt przypisów biograficznych w całym tekście naliczyłam 10 po francusku, cała reszta aparatu naukowego jest po polsku. Przypisy francuskojęzyczne różnią się od pozostałych sposobem zapisu nazwisko/imię oraz odznaczają się lakonicznością. Pośród nich znalazłam taki absurd, jak informacja w przypisie 1, s. 63: „Brongniart (Alexandre), fils du précédent [podkreślenie moje — DD], minéralogiste et géologue...” — co wskazuje na bezrefleksyjne kopiowanie tekstu z encyklopedii, gdyż nigdzie w edycji nie ma mowy o owym „poprzednim”. Jeśli zaś chodzi o deklarowane przez Edytorkę objaśnianie terminów „stricte naukowych” to opracowania, do których sięga, mają także charakter popularny: „Encyklo- pedia Powszechna PWN” (po raz pierwszy w przyp. 3, s. 33), bez przybliżenia, o którą encyklopedię PWN chodzi (wiemy jedynie, że na pewno nie o jednotomową) oraz „Encyklopedia szkolna, Fizyka z astronomią, Warszawa 2002”. Osobną uwagę należy poświęcić odedytorskim tłumaczeniom wtrętów obcojęzycznych, które zostały umieszczone w nawiasach kwadratowych. W cytowanym wyżej fragmencie pierwszego listu zastrzeżenia budzi zwłaszcza tłumaczenie łacińskiego wtrętu „in natura” jako „prawem natury” w miejscu, gdzie Komarzewski informuje króla o swoich obserwa- cjach ukształtowania terenu Szwajcarii prowadzonych z natury (lub w naturze). Tego typu błędów jest więcej, np. „kon- stelacja bottes” (s. 46) to nie konstelacja „[pęczków]”, jak wyjaśniono, a konstelacja Wolarza. Swoistym zaś kuriozum jest tłumaczenie angielskiego beef and liberty jako „piwo i wolność” (s. 36). Błędy w tłumaczeniach wynikają także ze złych odczytów podstawy. I tak: s. 35, łacińskie simpliciter (po prostu) zostało zapisane jako „impliciter [domyślając się]”; s. 41, łacińskie speciem astrolabii (rodzaj astrolabium) stało się „le spécimen astrolabe [próbka astrolabium]”. Na koniec wypada postawić pytanie, czy i dla kogo wydanie wyciągów z listów generała Jana Komarzewskiego może być przydatne. Liczba usterek edytorskich wyklucza posługiwanie się edycją dla celów naukowych, a wręcz powoduje ko- nieczność ponownej edycji tego źródła, gdyż nie sposób w recenzji wyliczyć wszystkich usterek. Powierzchowność analizy zawartej we wstępie nie przyczynia się do pogłębienia wiedzy na temat głównego bohatera edycji. Być może zatem — mimo wielu błędów, uproszczeń i zdecydowanie popularnych w swoim charakterze przypisów rzeczowych — wydanie będzie mogło służyć choć amatorom zainteresowanym rozwojem nauk ścisłych u schyłku XVIII w. jeśli tylko zdołają się przebić przez zniekształcone i niezrozumiałe fragmenty tekstu. Dorota Dukwicz Instytut Historii Polska Akademia Nauk Warszawa Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Tarasa Schevchenka. Komisija specialnych (dopomižnych) istorychnych dyscyplin, Lviv 2010, t. 1–2, ss. 491+515 W 2011 r. ukazała się kolejna publikacja (poprzednie w latach 1996, 2000, 2006) Komisji Nauk Specjalnych (Pomocni- czych) Historii Naukowego Towarzystwa im. Tarasa Szewczenki. Pierwszy tom zawiera następujące działy: Historia insty- tucji. Archiwoznawstwo; Źródłoznawstwo; Prosopografia; Genealogia; Heraldyka; Epigrafika; Paleografia; Kodykologia; Sfragistyka; Numizmatyka. W pierwszym dziale Tomasz Nowakowski pisze o ruskiej kancelarii Kazimierza Wielkiego, próbując „sprecyzować mo- menty chronologiczne istnienia kancelarii ruskiej, określenia jej charakteru oraz ewentualnych odmian między kancelaria ruską a królewską i wytłumaczenia polityki królewskiej w tej kwestii” (s. 8). Autor udowadnia epizodyczność funkcjono- www.rcin.org.pl Artykuły recenzyjne i recenzje 183 wania kanclerza ruskiego oraz brak zróżnicowań między wymienionymi kancelariami. Ihor Skochylas analizuje strukturę ukraińskiej cerkwi na Bracławszczyźnie w XVIII w. Autor wyodrębnia sześć etapów jej kształtowania, m.in. omawia okres początku XVIII w., kiedy parafie prawosławne wyszły spod jurysdykcji metropolitów kijowskich i weszły pod „parasol” katedry św. Jura (grecko–katolickiej) we Lwowie. Otwartym pytaniem, na które historyk nie daje odpowiedzi, jest zrozu- mienie przyczyn takiego rozwiązania. Bardzo ważnym jest fakt wprowadzenia przez Skochylasa do obiegu naukowego szeregu dotychczas nieznanych źródeł z historii cerkwi unickiej na Bracławszczyźnie XVII–XVIII w. W drugim dziale (Źródłoznawstwo) Jan Tęgowski zajmuje się warunkami objęcia tronu halicko–wołyńskiego przez księcia Bolesława–Jurija Trojdenowicza, zwracając m.in. uwagę na dokumenty, które nie zachowały się w oryginale. Cho- dzi o kopie dokumentu Zygmunta Starego z 1533 r., w którym wspomina się dokument ks. Jurija Bolesława Trojdenowicza (Autor przypuszcza, że sporządzono go w 1323 r.). Maksym Jaremenko przedstawia specyfikę rejestrów studentów aka- demii Kijowo–Mohylańskiej XVIII w. Są one m.in. dobrym materiałem do studiów prosopograficznych oraz do śledzenia genezy nazwisk w społeczeństwie ukraińskim XVIII w. Oksana Vynnychenko zajęła się ewolucją zapisów testamentowych na ziemiach ukraińskich zarówno od strony prawnej, jak i kulturowej. Badaczka podkreśla specyfikę genezy „aktu ostatniej woli” ukraińskiej szlachty w ramach ruskiej tradycji. Rozdział „Prosopografia” rozpoczyna artykuł Adriana Jusupovića na temat imiennictwa elit księstwa Halicko–Wło- dzimierskiego na podstawie latopisu Halicko–Wołyńskiego. Autor podaje etymologie niektórych imion, przydomków oraz udowadnia wielki znaczenie wspomnianego latopisu dla studiów prosopograficznych. O rodzinach rzemieślników lwow- skich XVI–XVIII w. pisze Orest Zajać, zwracając uwagę — na podstawie rejestrów mieszczan — na więzi rodzinne wśród piekarzy, tkaczy, szewców, bondarów. Oleksiy Vynnychenko, na podstawie dzieła Nekandy Trepki „Liber chamorum” (w którym, wg Autora, jest wiele sprzeczności i manipulacji), bada wątek pseudo szlachty, ujawniając kulisy pozwów i roz- praw sądowych, związanych z potwierdzeniem nobilitacji. Artykuł Ihora Smutka poświęcony jest historii nazwisk szlachty ziemi przemyskiej XV–XVIII w. Autor zaznacza, że przełom w genezie nazwisk nastąpił wraz z procesem legitymizacji szlachty (co powodowało zaniknięcie nazwisk tych rodzin, które nie zostały legitymizowane). Trzeci dział „Genealogia” rozpoczyna artykuł Dariusza Dąbrowskiego o zastosowaniu metod demografii i statystyki hi- storycznej w badaniach Rusi średniowiecznej, natomiast Myroslav Voloshchuk omawia powiązania genealogiczne i biografię bojaryna Sudysława (początek XIII w.), który jest oceniany w historiografii ukraińskiej na ogół negatywnie. Badacz próbuje na nowo spojrzeć na curriculum vitae bohatera artykułu na podstawie szeregu źródeł, tak ukraińskich, jak i słowackich oraz węgierskich. W materiałach heraldycznych opublikowany jest artykuł Andriya Hrechyla o genezie symboliki herbu i cho- rągwi Zakarpacia w XX w. Historyk umiejętnie pokazał jak heraldyka i weksylologia odzwierciedlają historię polityczną zarówno regionu, jak i całego kraju. Na szczególną uwagę zasługuje artykuł Natalii Jakowenko o legendach heraldycznych szlachty wołyńskiej, kijowskiej i bracławskiej od końca XVI do połowy XVII w. Jakowenko, znana w środowisku polskich historyków jako autorka syntezy historii ukraińskiej od starożytności do końca XVIII w. (edycje w języku polskim w latach 2000, 2011), pokazuje w jaki sposób „genealogiczno–heraldyczne koncepty [...] tworzyły «terytorium z historią» —