ROMEINEN IN VALKENBURG (ZH) de opgravingsgeschiedenis en het archeologisch onderzoek van praetorium agrippinae Anne de Hingh | Wouter Vos colofon Titel: Romeinen in Valkenburg (ZH). De opgravingsgeschiedenis en het archeologische onderzoek van Praetorium Agrippinae. Auteurs: A.E. de Hingh en W.K. Vos Ontwerp en vormgeving : Janny Schokker, Schokker Grafische vormgeving/Media Design, Oosterbeek Druk: Drukkerij Roos en Roos, Arnhem Uitgever: Hazenberg Archeologie, Leiden Dit boek is vervaardigd in opdracht van de Vereniging Oud-Valkenburg en mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van: Gemeente Valkenburg | Provincie Zuid-Holland | Prins Bernard Cultuurfonds Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie, Amsterdam Coöperatiefonds Rabobank Katwijk | Projectbureau Belvedere, Utrecht Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN-10: 9080853445 ISBN-13: 9789080853447 © Hazenberg Archeologie, Leiden 2005 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 10 DEEL I een kleine eeuw archeologisch onderzoek 12 I De ontdekking van de Romeinen in Valkenburg 15 II Graven tijdens de bezetting 29 III Graven na de Tweede Wereldoorlog 47 IV De jaren zestig: het Glasbergen-tijdperk 57 V De jaren zeventig tot het einde van de 20ste eeuw 63 DEEL II de romeinen in valkenburg 78 I Het begin 79 Het Valkenburgse landschap 80 Valkenburg vóór de komst van de Romeinen 82 De Romeinen komen 83 Een kleine geschiedenis van Romeins Nederland 85 De limes 89 Romeinse keizers en Valkenburg 91 II Soldaten langs de grens 94 Het Romeinse leger 95 Het castellum van Valkenburg 99 Cohortes III Gallorum et IIII Thracum pia fidelis (Domitiana) 115 Aanval en verdediging: over wapens en militaria 117 Tabula Peutingeriana: Pretoriu Agrippine 122 Via militaris - Romeinse weg 123 Militaire infrastructuur buiten het castellum 128 III Het dagelijkse leven 130 De burgerlijke nederzetting - vicus 134 Eten en drinken 137 Kleding, schoenen en ander leer 142 Munten 147 Geloven 149 Godheid Hercules duikt op in 1964 151 Romanisatie 154 De Bataafse opstand in 69-70 154 Ziek, dood en begraven 157 Man en paard 160 Een badhuis of een tempel? 163 Communiceren 165 IV Toen de Romeinen weer vertrokken 168 Na de Romeinen 169 Valkenburg in historische tijden 169 Valkenburg: uniek in Nederland én Europa 170 De toekomst van Romeins Valkenburg 172 Verklarende woordenlijst 177 Publicaties over Romeins Valkenburg 181 Verder lezen over Romeinse legerplaatsen in Nederland 183 Foto- en illustratieverantwoording 185 Dankwoord 187 Over de auteurs 187 voorwoord De gemeente Valkenburg mag zich verheugen in een belangrijke en lange geschiedenis. Aan het begin van onze jaartelling vestigden de eerste Romeinen zich in ons dorp. In archeologisch opzicht is Valkenburg uiterst belangrijk. Dat komt vooral door de vele opgravingen die hier hebben plaatsgevonden. Valkenburg verkreeg - mede doordat hier zo veel en zo goed kon worden opgegraven - internationale allure. Van die opgravingen zijn op wetenschappelijke basis verslagen geschreven. Deze zijn helaas voor de geïnteresseerde burger niet steeds duidelijk leesbaar. De Vereniging Oud Valkenburg heeft daarom samen met Hazenberg Archeologie het initiatief genomen om de belangrijke periode van de Romeinse geschiedenis in het dorp Valkenburg op een populair wetenschappelijke manier te doen beschrijven en dit in boekvorm uit te brengen. Een boek dat daarnaast rijk geïllustreerd wordt hetgeen de leesbaarheid vergroot. Ik ben de Vereniging Oud Valkenburg dankbaar voor dit initiatief. Het doet mij goed dat dit boek tot stand is gekomen nog voordat de gemeente Valkenburg gefuseerd is met de gemeenten Katwijk en Rijnsburg. Een fusie die per 09 1 januari 2006 een feit zal zijn. Daardoor is het niet alleen meer de geschiedenis van de Valkenburgers alleen, maar van alle inwoners van de nieuwe gemeente Katwijk. Ik wens al degenen die het boek ter hand nemen veel leesplezier toe. Ik ben ervan overtuigd dat door de verschijning van dit boek, bij velen de ontbrekende kennis over de manier waarop de Romeinen in Valkenburg leefden, nu breed toegankelijk wordt. Daarvoor geldt hulde aan Anne de Hingh en Wouter Vos die dit boek schreven. De burgemeester van Valkenburg, Drs. J.P. van der Reijden. 10 Vermaaklyk Valkenburg, bespoeld van ’t Rhyn krystal, Befaamd door Druzus slot, een van zyn vyftig tal; Men ziet uw naam en schild met een paar Valken praalen; Daar Jonker Valk zyn naam en glorie voor moet daalen. ... Laat grootscher Dorpen U voor klein, gering, uitkryten Geen al-verroestbre tyd zal ooit dien roem verslyten. C. en H. Borsboom 1714 inleiding Een klein dorp met een grote geschiedenis: dat is Valkenburg. Nu het Desondanks zijn we tevreden met het resultaat dat voor u ligt. Het is een boek bestuurlijk samensmelten van de gemeente met Katwijk en Rijnsburg bijna dat uit twee delen bestaat: deel I gaat over de geschiedenis van de opgravingen een feit is, hebben het gemeentebestuur en de Vereniging Oud-Valkenburg het in Valkenburg; een boeiende studie op zich die velen door het onderzoek in en plan opgevat de eigen identiteit - althans die ontleend is aan de Romeinse tijd - rond de Tweede Wereldoorlog tot de verbeelding zal spreken. Deel II gaat over te laten vastleggen in een boek. Wie aan Valkenburg denkt, denkt namelijk de resultaten van die opgravingen, over de fabuleus bewaarde grondsporen en - misschien na ‘de paardenmarkt’ en ‘het vliegveld’ - vrijwel direct ook aan over prachtige vondsten. ‘de Romeinen’. Vooral het befaamde onderzoek naar het Romeinse legerkamp door professor Het uitgangspunt bij het maken van dit boek was om de historie van Romeins van Giffen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog heeft archeologisch Valken- Valkenburg in begrijpelijke taal te verwoorden en het geheel rijk te omlijsten met burg internationaal op de kaart gezet. Latere opgravingen in en om de dorps- beeldmateriaal. Wij hopen dat we daar in geslaagd zijn. Het neemt niet weg dat kern hebben eveneens in belangrijke mate bijgedragen aan de kennis over de er regelmatig (meestal Latijnse) termen en begrippen in het boek voorkomen Romeinse periode en gelden als voorbeeld in heel Nederland. Merkwaardig - bijvoorbeeld valetudinarium, centuriones en contubernia - die de niet- genoeg is er nooit een overzichtswerk over de opgravingen van Valkenburg ingewijde lezer in eerste instantie wellicht onbekend voorkomen. Daarom hebben verschenen. Wel bestaan er de nodige, voor het grote publiek weinig toeganke- we aan het einde van het boek een verklarende woordenlijst opgenomen. In de lijke, opgravingsverslagen. Sommige zijn zeer uitvoerig en omvangrijk - zoals lopende tekst zijn, bij het eerste gebruik van deze vreemde termen en begrippen, die van Van Giffen, terwijl andere meer wetenschappelijk en diepgravend zijn de letters van deze woorden roodgekleurd en is er een rode ster (✪) achter zoals de werken van Glasbergen, Groenman-van Waateringe en De Weerd. geplaatst. Bij later gebruik zijn de woorden alleen nog cursief weergegeven. Dikwijls gaan de publicaties over één specifieke vindplaats, bijvoorbeeld over Ook citaten uit boeken of interviews zijn in cursief geschreven. Ze zijn zoveel 11 het Romeinse legerkamp in het centrum van Valkenburg of over het Marktveld mogelijk onveranderd en in hun oorspronkelijke vorm en stijl gelaten. Soms of over de Woerd. Bevindingen over eerdere onderzoekingen worden daarin doet het Nederlands daardoor enigszins ouderwets aan. vaak slechts kort en bondig aangestipt. Er zijn ongetwijfeld veel oorzaken voor het ontbreken van een overzichtswerk. Tenslotte hopen wij dat we u mooie verhalen laten lezen en dat de geschiedenis Eén daarvan is de mate van uitwerking van de opgravingsresultaten. De infor- van de Romeinen in Valkenburg èn die van de opgravers inspirerend en boeiend matie over de afzonderlijke Valkenburgse opgravingen is zeer wisselend van zullen zijn. Het boek is geschreven voor alle mensen die geïnteresseerd zijn in omvang, kwaliteit en samenstelling. Maar ook de toegankelijkheid van deze archeologie en de geschiedenis van Valkenburg. In de eerste plaats zijn dat alle gegevens speelt een rol. Het zoeken van data, het nagaan van gegevens en inwoners van Valkenburg en zij die op wat voor manier dan ook bij Valkenburg het uitpluizen van informatie was een enorm karwei, alleen al omdat de onder- betrokken zijn of waren. Daarnaast hopen we dat de grote hoeveelheid vrijetijds- zoeksgegevens zijn verspreid over een tiental verschillende instituten, instanties of amateur-archeologen die Nederland kent en andere historisch geïnteresseerden en diensten, musea, gemeenten en provincies. Die versnippering maakt het veel plezier zullen beleven aan dit boek. En als laatste is het ook gemaakt voor moeilijk een complete en heldere indruk te krijgen van niet alleen de opgravings- de professionele (Romeinse) archeologen, van wie een groot aantal zelf in geschiedenis, maar ook van de onderzoeksgegevens van Valkenburg. Bij het Valkenburg gegraven heeft. voorbereiden van dit boek liepen wij regelmatig tegen dergelijke obstakels aan. Anne de Hingh Wouter Vos Amsterdam/Leiden, november 2005. eenDEEL Ikleine eeuw archeologisch onderzoekI Tachtig jaar geleden was er van de Romeinse geschiedenis van verantwoordelijkheid over de opgraving