£¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 11, 211-221 © Copyright by Polish Grassland Society, Poznañ, 2008 PL ISSN 1506-5162 ISBN 978-83-89250-91-9 £¹ki k³osówkowe w dolinie Poru T. WY£UPEK Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydzia³ Nauk Rolniczych w Zamoœciu, Katedra Biologii Roœlin Holcus meadows in Por river valley Abstract. Geo-botanical studies performed in Por river valley revealed that Holcetum lanati – Yorkshire fog association – covered about 10% of the total meadow area. Holcus meadows on studied area were usually two times cut by their owners – individual farmers. They occurred on mineral and organic soils with neutral or slightly acidic reaction. The presence of 88 of vessel plants and bryophytes was found; mean number of species at a single record was 29.1 taxons. The holcus meadows provided with low–quality hay (LWU from 3.5 to 5.5), while yield of the 1st cut hay ranged from 1.1 to 2.9 t ha–1. Keywords:plant communities, chemical properties of soil, floristic diversity 1. Wstêp Holcus lanatus L. odznacza siê niewielkimi wymaganiami w stosunku do siedliska (FALKOWSKI iKUKU£KA, 1989; GRYNIA i wsp., 1993; HOPKINS, 1986; TRZASKOŒ i wsp., 1993; ZIELEWICZ, 2005). Z badañ przeprowadzonych w Wielkopolsce (FALKOWSKI i wsp., 1995) wynika, ¿e Holcus lanatus, pod wzglêdem zawartoœci sk³adników pokarmowych dorównuje tak¿e innym trawom, takim jak: Alopecurus pratensis, Phalaris arundinacea, Arrhenatherum elatius, Festuca pratensis i Trisetum flavescens. Ma zaœ korzystniejszy sk³ad chemiczny od Dactylis glomerata. Niestety mniejsza jest smakowitoœæ k³osówki ni¿ innych traw pastewnych, co wi¹¿e siê z omszeniem i szybkim wzrostem lignifikacji ŸdŸbe³. W okre- sie pe³nego rozwoju kwiatostanów bardzo pogarsza siê strawnoœæ (HALLIDAY, 1989), st¹d k³osówka pomijana jest przez zwierzêta. Mo¿na temu jednak przeciwdzia³aæ przez regularne wykaszanie lub spasanie runi we wczesnej fazie rozwojowej, wówczas zmniejsza siê liczba wykszta³conych pêdów generatywnych z korzyœci¹ dla wartoœci pokarmowej (WATT TRUDY iHAGGAR, 1980). Czêsto siano z ³¹k k³osówkowych pod wzglêdem zawartoœci makroelementów (P, K, Ca) nie odpowiada normom dla dobrej paszy (OKRUSZKO, 1971; TRZASKOŒ i wsp., 1993). Wed³ug ZIELEWICZA (2003) czynnikiem determinuj¹cym sk³ad chemiczny Hol- cus lanatus jest azot. Stosowanie umiarkowanego nawo¿enia azotem pobudza jej wzrost 212 T. Wy³upek i rozwój oraz zwiêksza walory u¿ytkowe (FALKOWSKI iKUKU£KA, 1989; FRAME, 1990; ZIELEWICZ, 2005). Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie ró¿norodnoœci florystycznej oraz wartoœci paszowej ³¹k k³osówkowych doliny Poru. 2. Materia³ i metody Ca³kowita powierzchnia zlewni rzeki Por wynosi 597 km2. G³ówny jej dop³yw to Gorajec o pow. zlewni 172,4 km2. W ca³ej dolinie rzeki Por (44 km d³ugoœci) na u¿ytkach zielonych nale¿¹cych do rolników indywidualnych, przeprowadzono badania fitosocjolo- giczne oraz siedliskowe. W latach 1992–94, stosuj¹c metodê Brauna-Blanqueta, ³¹cznie wykonano w ca³ej dolinie 519 zdjêæ florystycznych, zaœ na ³¹kach k³osówkowych 67. Z miejsc najbardziej reprezentatywnych dla Holcetum lanati pobrano 10 prób glebowych, w których okreœlono powszechnie dostêpnymi metodami: pHKCl, próchnicê lub substancjê organiczn¹ oraz zasobnoœæ gleb w fosfor, potas i magnez. Na prze³omie maja i czerwca (w okresie pierwszego koszenia ³¹k) z tych samych miejsc w poszczególnych p³atach flory- stycznych pobrano próby roœlinne (z powierzchni2x1m2), które pos³u¿y³y do okreœlenia plonowania. W oparciu o analizy botaniczno-wagowe tych prób okreœlono wed³ug FILIPKA (1973) wartoœæ rolnicz¹ suchej masy pod wzglêdem przydatnoœci dla zwierz¹t gospodarczych (LWU). Ponadto ustalono zasobnoœæ suchej masy w podstawowe sk³adniki pokarmowe: P, K, Mg i Ca oraz okreœlono zawartoœæ w³ókna surowego. Identyfikacjê gatunków podano wed³ug SZAFERA i wsp. (1986), zaœ nazewnictwo w oparciu o pracê MIRKA i wsp. (1995). Poszczególne zdjêcia fitosocjologiczne zakwali- fikowano do zespo³u Holcetum lanati na podstawie gatunków charakterystycznych za MATUSZKIEWICZEM (2005). W tabeli fitosocjologicznej pominiêto gatunki sporadyczne i odznaczaj¹ce siê I stopniem sta³oœci. 3. Wyniki i dyskusja Na ³¹kach i pastwiskach doliny rzeki Por (lewobrze¿ny dop³yw Wieprza) przeprowa- dzone badania fitosocjologiczne pozwoli³y wyró¿niæ 30 zbiorowisk nale¿¹cych do klas Epilobietea angustifolii (1), Phragmitetea (12), Molinio-Arrhenatheretea (11), Festuco-Brometea (1), Scheuchzerio–Cariceteta nigrae (3), Alnetea glutinosae (1) i Querco-Fagetea (1). Na ich podstawie stwierdzono, i¿ Holcetum lanati zajmowa³ w dolinie Poru oko³o 10% ca³kowitej powierzchni ³¹k. Tworzy³ on p³aty o ró¿nej wielko- œci (od kilku arów do kilku hektarów). Zespó³ k³osówki we³nistej wystêpowa³ powszechnie na ³¹kach w okolicach wsi Kol. Guzówka, Tarnawa Du¿a, Turobin, Wólka Czerniêciñska, Radecznica, Rokitów, Za³awcze, Zak³odzie, Mokrelipie, Su³ówek, Kolo- nia Roz³opy, Nawóz (ryc. 1). Dolina Poru by³a zmeliorowana i zagospodarowana kilkadziesi¹t lat temu, zatem wystêpowanie zespo³u Holcetum lanati mo¿e mieæ zwi¹zek z wieloletnim u¿ytkowa- niem darni. Takie stanowisko wyra¿aj¹, np. FALKOWSKI i wsp., (1995) oraz PEEL i wsp., © PT£, £¹karstwo w Polsce, 11, 2008 £¹ki k³osówkowe w dolinie Poru 213 Legenda Skala 1:200 000 – granice ³¹k – the meadow borders – rzeki – riverso o7 – punkty badañ – research points – gleby mineralne – minerals soils – gleby organiczne – organic soils 1 – Batorz, 2 – Ponikwy, 3 – Wólka Pnikiewska,4–Kolonia Biskupie,5–Targowisko,6–Dra- gany, 7 – Biskupie, 8 – Nowy Dwór,9–Tarnawa Du¿a, 10 – Guzówka, 11 – Kolonia Guzówka, 12 – Olszanka, 13 – Elizówka, 14 – Zagroble, 15 – ¯abno, 17 – Rokitów, 18 – ¯urawie, 19 – Czerniê- cin G³ówny, 20 – Wólka Czerniêciñska, 21 – Czerniêcin Podmuchowy, 22 – Zab³ocie, 23 – Nowa Wieœ, 24 – Gruszka Zaporska, 25 – Zaporze, 26 – Radecznica, 27 – Gaj Gruszczyñski 28 – Mokre- lipie, 29 – Zaburze, 30 – S¹siadka, 31 – rebce, 32 – Zak³odzie, 33 – Su³owice, 34 – Tworyczów, 35 – Kitów, 36 – Su³ów, 37 – Kolonia Roz³opy, 38 – Kulików, 39 – Su³ówek, 40 – Nawóz Ryc. 1. Rozmieszczenie punktów badañ Fig. 1. The location of research points (1985). Z kolei z pracy SZOSZKIEWICZA (1995) wynika, ¿e k³osówka we³nista ca³kiem dobrze roœnie na œwie¿o zmeliorowanych glebach organicznych. £¹ki k³osówkowe badanego obszaru by³y przewa¿nie dwukrotnie koszone i plo- nowa³y najczêœciej na bardzo niskim poziomie, zwykle poni¿ej mo¿liwoœci, co spowo- dowane jest niekorzystnymi warunkami wilgotnoœciowymi oraz zaniedbaniami ze strony u¿ytkowników (brak nawo¿enia i odpowiedniego u¿ytkowania). Z literatury wynika, ¿e Holcus lanatus równie dobrze utrzymuje siê na u¿ytkach koœnych, jak i w warunkach krótkotrwa³ych wypasów (DAVIES i wsp., 1984; SZOSZKIEWICZ, 1995). Zespó³ ten wystêpowa³ na glebach mineralnych i organicznych. GRYNIA i wsp., (1993), FIJA£KOWSKI (1991), NOWIÑSKI (1967) oraz ROGUSKI (1973) twierdz¹, ¿e Hol- cus lanatus, szczególnie licznie, pojawia siê na pulchnych glebach organicznych (tor- fowo-murszowych) lub mineralno-murszowych, latem nadmiernie przesychaj¹cych, a wiêc podlegaj¹cych intensywnemu procesowi murszenia i mineralizacji. Analizowane siedliska w dolinie Poru odznacza³y siê obojêtnym lub s³abo kwaœnym odczynem. Woda gruntowa zalega³a na g³êbokoœci 50–70 cm (tab. 1). Natomiast gleby doliny Odry na których wystêpowa³y zbiorowiska k³osówki we³nistej charakteryzowa³y siê wadliwym uk³adem stosunków wodno-powietrznych, odczynem kwaœnym, a nawet © PT£, Grassland Science in Poland, 11, 2008 214 T. Wy³upek bardzo kwaœnym (TRZASKOŒ i wsp., 1993). Zasobnoœæ badanych gleb organicznych w przyswajalny fosfor by³a zró¿nicowana (od bardzo niskiej do bardzo wysokiej). Zawartoœæ magnezu waha³a siê od 90 do 1654 mg kg–1 gleby. Potas zaœ znajdowa³ siê na poziomie niskim i bardzo niskim (tab. 1). Tabela 1. Niektóre w³aœciwoœci gleb zespo³u Holcetum lanati Table 1. Some properties of soils under Holcetum lanati association –1 –1 Poziom gkg s.m.–DM mgkg gleby – soil wody grun- Numer Próchnica towej zdjêcia (Humus) (cm) pHKCl substancja Number CaCO The level 3 PKMg of releve organiczna of ground (organic water (cm) substance 289 – 7,1 49* 58 16 37 116 232 60 6,9 36* 7 23 413 121 300 – 6,9 19* 33 13 60 63 413 – 6,9 55* 59 31 51 117 427 50 7,1 117 19 364 184 90 267 60 6,7 105 14 576 226 161 453 70 5,7 510 56 61 29,9 146 472 – 7,0 280 50 318 307 520 482 – 6,8 108 4 69 66 262 224 – 6,8 154 59 1312 268 1654 Gleby mineralne charakteryzowa³y siê bardzo nisk¹ zasobnoœci¹ w fosfor i potas. Zawartoœæ magnezu by³a wysoka, poza jednym p³atem – zdj. 300 (tab. 1). Zbli¿one w³aœciwoœci troficzne posiada³y siedliska gleb mineralnych ³¹k k³osówkowych w doli- nie £abuñki (TR¥BA, 1994), natomiast gleby doliny Jacenki (TR¥BA, 1992) by³y prze- wa¿nie kwaœne i wyj¹tkowo ubogie w P i K, a równie jak poprzednie zasobne w Mg. Gatunek ten wyró¿nia siê szczególn¹ obfitoœci¹ wystêpowania w siedliskach zasobnych w fosfor (DAVIES i wsp., 1984). Ruñ tej asocjacji w dolinie Poru by³a wyraŸnie zdominowana przez Holcus lanatus. Œwiadcz¹ o tym wysokie wspó³czynniki pokrycia zarówno dla 10 zdjêæ (D = 4750) jak i dla 67 zdjêæ (D = 3172) – tab. 2. Liczne jej wystêpowanie w wieloletniej darni mo¿e mieæ zwi¹zek z du¿¹ zdolnoœci¹ i g³êbokoœci¹ ukorzeniania siê, a tak¿e wiêksz¹ ¿ywot- noœci¹ korzeni ni¿ innych roœlin (TROUGHTON, 1981). Na trwa³oœæ Holcus lanatus w darni mo¿e mieæ tak¿e znacz¹cy wp³yw ³atwoœæ rozsiewania siê (z samosiewu) (WILIAMS, 1985). Na ³¹kach z dominacj¹ k³osówki we³nistej badanej doliny, zarejestrowano ze zwi¹zku Calthion ³¹cznie 7 gatunków z tej grupy. Na wiêksz¹ uwagê zas³uguje jedynie Cirsium rivulare, który wystêpowa³ czêsto i w znacznym zwarciu (D = 885). Z rzêdu Molinietalia najliczniej ros³y Angelica sylvestris i Deschampsia caespitosa, a z rzêdu Arrhenatheretalia – Dactylis glomerata. W runi ³¹kowej zespo³u Holcetum lanati © PT£, £¹karstwo w Polsce, 11, 2008 £¹ki k³osówkowe w dolinie Poru 215 z doliny Poru du¿¹ rolê odgrywa³y roœliny z klasy Molinio-Arrhenatheretea, a wœród nich: Festuca rubra, F.