The Polish Journal of the Arts and Culture. New Series12 (2/2020): 41–62 [aRtyKuł] DOI: 10.4467/24506249PJ.20.008.13447 Paradygmat czeskiego bohatera narodowego – wokół filmu Roberta Sedláčka Jan Palach Robert KulmińsKi Streszczenie W swoim artykule chciałbym się zastanowić na paradygmatem cze- skiego bohaterstwa na podstawie filmu Roberta Sedláčka Jan Palach (2018), będącego opartą na faktach opowieścią o dwudziestojednolet- nim studencie Uniwersytetu Karola w Pradze, który 16 stycznia 1969 roku dokonał samospalenia na placu Wacława w centrum Pragi, w pro- teście przeciwko agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosło- wację i narastającej apatii czechosłowackiego społeczeństwa. Zastano- wię się nad tym, w jaki sposób konstruowany jest jego obraz w dzie- le filmowym niemal pięćdziesiąt lat po jego śmierci. Swoje rozważa- nia umieszczę w kontekście refleksji nad czeskim bohaterem narodo- wym w literaturze humanistycznej w odniesieniu do działalności ofi- cjalnych instytucji państwowych oraz do struktur mitologicznych, po- przez które uchwycę najistotniejsze elementy kompozycji filmu Roberta Sedláčka. W konsekwencji moim zasadniczym pytaniem ba- dawczym pozostanie nie tylko kwestia samej konstrukcji bohatera, ale również jej relacja do innych wyobrażeń bohaterów narodowych we współczesnej kulturze czeskiej. Słowa kluczowe: Jan Palach, paradygmat heroiczny, czeski bohater narodowy, Robert Sedláček Robert KulmińsKi bohemista, kulturoznawca, zatrudniony w In- stytucie Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszaw- skiego. Jego główne zainteresowania naukowe obejmują historię i kul- turę krajów postkomunistycznych, antropologię kulturową, historię Czech, metodologię badań jakościowych oraz czeską kulturę popular- ną. Jest między innymi autorem książek Śmierć w Czechach: wizja śmier- ci w prozie czeskiej lat 1945–1989 (2009) oraz Tu pali się ktoś. Ryszard Siwiec, Jan Palach, Zdeněk Adamec (2016). e-mail: [email protected] KulmińsKi, Paradygmat czeskiego bohatera narodowego… 42 Wprowadzenie Wydawałoby się, że czeski paradygmat kulturowy, jeśli możemy mówić o ta- kim fenomenie w odniesieniu do holistycznego ujęcia kultury w każdym momencie jej trwania, ujmuje kult bohaterstwa, bohatera narodowego, ofiar i poświęcenia się dla dobra narodu nawet nie tyle w sposób odmienny od polskiego, ale wręcz całkiem wobec niego przeciwstawny. Zamiast (przecież nieprawdziwej) szarży kawalerii polskiej na czołgi, stereotypowe wyobra- żenie Czecha (które zawdzięczamy najbardziej popularnemu ilustratorowi Przygód dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej, Josefovi Ladzie; w samej powieści opis głównego bohatera jest bowiem szczątkowy) każe nam wizualizować sobie małego, grubawego żołnierza w zbyt dużym szy- nelu, wyruszającego na wojnę pożyczonym wózkiem inwalidzkim, postać, o której sam autor powieści napisał: „On nie podpalił świątyni bogini w Efe- zie, jak to uczynił ten cymbał Herostrates, aby się dostać do gazet i czyta- nek szkolnych. To wiele” (Hašek 1976, 5). Literackich bohaterów pokroju dobrego wojaka Szwejka w czeskiej literaturze można by wymienić zdecy- dowanie więcej. Choćby, precyzyjnie z perspektywy struktury bohaterskiej analizowany przez Annę Gawarecką, Dany Smiřický z powieści Josefa Škvo- reckiego Tchórze (Gawarecka 2018, 327 i następne). Nota bene literatura (na co wyraźnie wskazuje Gawarecka w przywołanym artykule) była bez wąt- pienia jednym z fundamentów zarówno stereotypu, jak i autostereotypu cze- skiego heroizmu. Niemniej, na marginesie, trzeba dodać, że oczywiście nie jedynym. Źródeł wzrastania i wzmacniania się tego stereotypu należy po- szukiwać także w historii. W szczególności w następującym po klęsce biało- górskiej (1620) zaniku szlachty i wprowadzanej siłą rekatolizacji, a wskutek tego w powstaniu habsbursko-kosmopolitycznej arystokracji, która nie mia- ła poczucia wspólnoty z czeskim narodem (Szczepańska 2015, 375) w kon- sekwencji zaś w odmiennym sposobie dążenia do odrodzenia narodowego: „Dla Polaków upadek państwa i zabory były na tyle silnym szokiem, że mógł on co jakiś czas wywoływać próby odrodzenia państwowości polskiej po- przez powstania narodowowyzwoleńcze, podczas gdy na czeskim gruncie odrodzenie narodowe polegało na ewolucyjnych i pozytywistycznych zmia- nach i rekonstrukcji w pierwszej kolejności języka a następnie świadomości” (Szczepańska 2015, 376). Chciałbym podjęć refleksję dotyczącą paradygmatu czeskiego bohater- stwa na przykładzie filmu Roberta Sedláčka Jan Palach (2018). Zastanowię się nad tym, w jaki sposób konstruowany jest obraz tytułowego bohatera PJAC New Series 12 (2/2020): 41–62 KulmińsKi, Paradygmat czeskiego bohatera narodowego… 43 niemal pięćdziesiąt lat po jego śmierci. W tym celu posłużę się klasycznymi analizami mitów i opowieści mitologicznych, wykorzystując je jako narzę- dzie analityczne dla dzieła audiowizualnego. Poszukiwanie struktur mitolo- gicznych we współczesnych dziełach kultury nie stanowi ani nowego, ani innowacyjnego pomysłu. Więcej nawet, posiada długą i ugruntowaną trady- cję, której chyba najbardziej znanym wyrazem pozostaje twarz Grety Garbo (Barthes 1970, 64 i następne). Wykorzystanie tej metody w analizie konstruk- cji czeskiego bohatera narodowego w dziele filmowym pozwoli mi tę trady- cję produktywnie wykorzystać i jednocześnie dotrzeć dogłębszych warstw sposobów konstruowania postaci herosa w czeskiej kulturze. Swoje rozważania umieszczę w kontekście tradycji przedstawiania czeskiego bohatera i bohaterstwa w literaturze humanistycznej oraz na tle działalności oficjalnych instytucji państwowych. W konsekwencji, moim za- sadniczym pytaniem badawczym pozostanie nie tylko kwestia samej kon- strukcji bohatera, ale również owa konstrukcja w odniesieniu do innych wy- obrażeń bohaterów narodowych we współczesnej kulturze czeskiej. Refleksja nad czeskim paradygmatem bohaterskim, ukazana przez pry- zmat filmu Jan Palach, nie może pozostać bez krótkiego przybliżenia histo- rycznego kontekstu, zarówno w odniesieniu do głównej postaci, jak rów- nież powstania samego filmu. Historyczność bohatera pozostaje kluczowa dla zrozumienia konstrukcji opowieści. Odniesienie do rzeczywistych wyda- rzeń konstytuuje znaczenia zawarte w analizowanym filmie. Jak pisze Wik- tor Werner: „Historyczność […] jest cechą nie jedynie historiografii, lecz wie- lu obecnych w kulturze opowieści o świecie będących rezerwuarem zarówno znaczeń, umożliwiających ludzkie myślenie, jak i wartości niezbędnych dla przebiegu interakcji społecznych” (Werner 2009, 17). Wydarzenia związane z samospaleniem i śmiercią Jana Palacha weszły do podręczników szkolnych i są omawiane na lekcjach historii1. Narracja historyczna jest zatem jedną z tych silnie utrwalonych w kulturze, choćby dzięki powszechnej edukacji. Film Sedláčka to oparta na prawdziwej historii opowieść o dwudziesto- jednoletnim studencie Uniwersytetu Karola w Pradze, który w czwartkowe popołudnie 16 stycznia 1969 roku, około godziny 14.30, dokonał samospale- 1 Por. chociażby: Jožák, Jiří. 1995. Československo a svět. Učebnice pro základní školy. Praha: SPL – Práce, s. 91; Kocian, Jiří. 1997. Lidé v dějinách. Období 1945–1989. Dějepis pro 2. stupeň základní školy a pro odpovídající ročníky víceletých gymnázií, Praha: Fortuna, s. 54; Kuklík, Jan and Kocian Jiří. 1999. Dějepis 9, Praha: SPN, s. 129; Kuklík, Jan and Kocian Jiří. 2002. Dějepis pro gimnázia a střední školy. Nejnovější dějiny 4. Praha: SPN, s. 180; Čapka, František. 2004. Dějepis. Od roku 1918 do současností, Praha: Scientia, s. 144. PJAC New Series 12 (2/2020): 41–62 KulmińsKi, Paradygmat czeskiego bohatera narodowego… 44 nia w centrum Pragi: na placu Wacława, przed rampą Muzeum Narodowego. Był to polityczny protest przeciwko agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację, która niemal pięć miesięcy wcześniej (w nocy z 20 na 21 sierpnia 1969 roku) brutalnie zakończyła reformy Praskiej Wiosny oraz, przede wszystkim, przeciwko narastającej apatii czechosłowackiego społe- czeństwa wobec rozpoczynającej się normalizacji. Władze komunistyczne ówczesnej Czechosłowacji, prawdopodobnie bo- jąc się eskalacji protestów, które rozpoczęły się już w kilka godzin po doko- naniu przez Jana Palacha samospalenia, pozwoliły na okazałe uroczystości pogrzebowe (Palach zmarł 19 stycznia 1969 roku), w których udział wzięło dziesiątki tysięcy osób2. W oficjalnej prasie wyrażano głębokie współczucie i zrozumienie dla czynu praskiego studenta, jednocześnie jednak potępiano formę, w jakiej go wyraził i motywację protestu3. Sytuacja uległa diametral- nej zmianie tuż po pogrzebie (29 stycznia 1969 roku). Pamięć o jego czynie była wymazywana ze świadomości społecznej. Ostatnim aktem tego politycz- nego przedstawienia stał się dokument uchwalony na plenarnym posiedze- niu Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji 11 grudnia 1970 roku – Poučení z krizového vývoje ve straně a společnosti po XIII. sjezdu KSČ, w którym Jan Palach został przedstawiony jako niewinna ofiara szaleń- stwa przemian, które doprowadziły do Praskiej Wiosny: Po listopadowym plenum Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Cze- chosłowacji w 1968 roku prawica włączyła do nowej tury kampanii nacisko- wych, wymierzonych przeciwko procesom normalizacyjnym, przede wszy- stkim młodzież i studentów, organizując strajki studenckie, demonstracje, przygotowując różne memoranda i inne akcje, w których swój wyraz znala- zły kategoryczne żądania prawicowych, oportunistycznych i antyradziec- kich sił. Z doprowadzonej do skrajności psychozy wśród studentów wy- niknęła również osobista tragedia Jana Palacha, za