BIULETYN INSTYTUTUPAMIĘCI NARODOWEJ Bezpłatny dodatek: NR 5–6 (88–89) płyta DVD z fi lmem maj–czerwiec 2008 Józef Piłsudski BIULETYNBIULETYN INSTYTUTUINSTYTUTU PAMIĘCIPAMIĘCI NARODOWEJNARODOWEJ 5–6 (88–89)2008 numer indeksu 374431 nakład 15000 egz. cena 8 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁY IPN ADRESY I TELEFONY BIAŁYSTOK ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 fax (0-58) 660 67 01 KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków tel. (0-12) 421 11 00 LUBLIN ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź tel. (0-42) 616 27 45 POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów tel. (0-17) 860 60 18 SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 WARSZAWA ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa tel. (0-22) 526 19 20 WROCŁAW ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał, Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] Jacek Żurek – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), [email protected] Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), [email protected] sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] Projekt grafi czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Maria Żurek Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa www.ipn.gov.pl Na okładce: str. I – Józef Piłsudski, „Antena”, 26 V 1935 r., str. IV – Marszałek na Kasztance, Muzeum Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź w Belwederze, fot. P. Życieński. BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ N R 5–6 (88–89) MAJ–CZERWIEC 2008 SPIS TREŚCI ROZMOWY BIULETYNU Piłsudczycy. Z Januszem Ciskiem, Markiem Gałęzowskim i Włodzimierzem Suleją rozmawia Barbara Polak .............................2 KOMENTARZE HISTORYCZNE Piotr Szubarczyk – Naczelnik ................................................................................. 16 Jerzy Kirszak – Związek Walki Czynnej ............................................................. 29 Piotr Cichoracki – Prystor i Sławek – współpracownicy Marszałka ............ 36 Paweł Kosiński – Legiony to żołnierska nuta ................................................... 43 Waldemar Paruch – Tradycja i nowoczesność ................................................... 55 Andrzej Chojnowski – BBWR – antypartyjna partia piłsudczyków ................ 64 Wojciech Muszyński – Mali piłsudczycy ............................................................... 69 Janusz Cisek – Tylko razem. Włodzimierz Bączkowski ................................. 76 Marek Gałęzowski – Konspiracja piłsudczyków w kraju w l. 1939–1947 .....84 Elżbieta Jakimek-Zapart – Aleksandra Piłsudska i fundusz popierania walki czynnej w Polsce ....................................... 94 Arkadiusz Adamczyk – Piłsudczycy na emigracji 1939–1944 ......................... 99 Rafał Stobiecki – Ciągłość tradycji .................................................................... 108 Robert Zapart – Brygadowe Koło Młodych „Pogoń” ................................... 118 SYLWETKI Michał Kurkiewicz – Na kłopoty Biernacki ....................................................... 126 Sławomir Kalbarczyk – Kazimierz Bartel w świetle karykatury prasowej ...133 Marek Gałęzowski – Cztery sylwetki. Konspiracja piłsudczykowska ........ 147 Maria Fieldorf, Leszek Zachuta – Generał August Emil Fieldorf „Nil” ........... 158 Grzegorz Waligóra – Wojciech Ziembiński (1925–2001) .............................. 166 Andrzej Ostoja-Owsiany (1931–2008) ................................................... 172 RELACJE I WSPOMNIENIA Abp Józef Gawlina – O Marszałku Piłsudskim .............................................. 174 RECENZJE Witold Wasilewski – Wierni Polsce ..................................................................... 177 DOKUMENTY Henryk Głębocki – O „politykę kontraktu społecznego…”. Memoriał Bronisława Geremka z maja 1988 r. ................................ 183 1 PIŁSUDCZYCY Z JANUSZEM CISKIEM, MARKIEM GAŁĘZOWSKIM I WŁODZIMIERZEM SULEJĄ ROZMAWIA BARBARA POLAK B.P. – Na politycznej scenie Polski międzywojennej tuż po odzyskaniu niepodle- głości, Józef Piłsudski i jego obóz zaliczani byli do lewicy. Warto wyjaśnić, co to wtedy oznaczało, żeby obserwatorom dzisiejszej sceny politycznej nie przyszło do głowy, że ma to jakiś związek z komunizmem. ROZMOWY BIULETYNU W.S. – Tym bardziej, że takie niezrozumienie pojęć – lewicowość i prawicowość – ma miejsce i obecnie. Na przełomie pierwszej i drugiej dekady ubiegłego wieku w politycznej myśli polskiej obecne były wyraźne nurty: konserwatywny (zachowawczy), na- rodowy (nacjonalistyczny), ludowy i socjalistyczny, w obrębie którego sytuowali się wówczas piłsudczycy. J.C. – Te gremia wybiegały poza projekty środowiskowe i myślały o niepodległości Rzeczpospolitej czy też o jej autonomii. Piłsudski lokował się na lewo od endecji i na lewo od konserwatystów, przywykło się więc o nim mówić jako o człowieku lewicy. Jego poglądy były reprezentatywne dla ówczesnej lewicy niepodległościowej – był za demokratyczną republiką gwarantującą równe prawa dla wszystkich grup społecznych. W.S. – Mylenie komunistów z socjalistami, to jest rzecz nie tylko współczesna (kiedy Kawalerowicz nakręcił Śmierć prezydenta, większość ludzi na widok pochodu socjali- stów z czerwonymi sztandarami była przekonana, że to demonstrują komuniści). To nie chodzi o to, czy Piłsudski znał, czy śpiewał Czerwony sztandar. Piłsudski był socjalistą. Niekwestionowalne jest to, że Piłsudski trafi ł do socjalistów i zajął wśród nich miejsce naczelne. Swoimi koncepcjami wywarł olbrzymie piętno na tym ruchu, zarówno w ob- szarze praktycznym, jak i teoretycznym. Polski socjalizm dzięki Piłsudskiemu stał się o tyle specyfi czny, że miał swoje narodowe oblicze. Odchodzenie od socjalizmu w tym wydaniu oznaczało przejście do struktur organizacyjnych radykalnej PPS-Lewica, lub wręcz – po jej połączeniu się z resztkami SDKPiL – do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. M.G. – Pojęcia lewicy – ówczesne i dzisiejsze – nie są w ogóle tożsame. Współczesna lewica w żaden sposób nie nawiązuje do tradycji PPS, działającej przed I wojną światową i w cza- sach niepodległej Polski, oraz jej przywódców, począwszy od Piłsudskiego i Wojciechowskiego, skończywszy na Kazimierzu Pużaku, Mieczysławie Niedziałkowskim, Tomaszu Arciszewskim, żeby wymienić tylko najbardziej znanych. Wątpię, czy w ogóle te nazwiska są dla jej czołowych polityków rozpoznawalne. 2 ROZ J.C. – Radykalizm Piłsudskiego zawierał się w jego powiedzeniu, że socjalista w Polsce musi być zwolennikiem niepodległości. O tym nie mówili ani endecy – którzy raczej chcieli przekształcić Rosję albo wymusić na niej autonomię – ani konserwatyści. PPS MO Piłsudskiego po 1906 r. była jedyną partią, która publicznie głosiła, że należy walczyć WY BIU o niepodległość. W.S. – Piłsudski był radykalnym inteligentem, obdarzonym przy tym czymś, co można na- zwać słuchem społecznym. Widać to choćby w tekstach redagowanych dla „Robotnika”, LE czy w jego korespondencjach, w których znakomicie wydobywał aspekty społeczne. TY NU B.P. – Wobec tego, czym był ten socjalizm PPS? Czym była ta idea? J.C. – Socjalizm w wydaniu PPS Piłsudskiego był sposobem na mobilizację społeczeń- stwa do walki o niepodległość. W.S. – Ale też pomysłem na życie w wolnej Polsce. Co prawda Piłsudski nie mówił, jak tę wolną Polskę będzie urządzać, gdyż socjalizm był jednym z wariantów niepodle- głości, co wyraźnie widać choćby z listu Piłsudskiego do Wojciechowskiego z 1902 r. Niepodległość stanowiła horyzont docelowy, reszta była zależna od woli społeczeń- stwa (co też świadczy o socjalistycznym sposobie patrzenia na rzeczywistość). My nie- stety spoglądamy na to przez pryzmat późniejszego okresu – drugiej połowy XX wieku – i dlatego mamy całkowicie spaczony obraz socjalizmu. M.G. – Do rewolucji 1905 r. PPS, podobnie jak jej przeciwnicy z Ligi Narodowej, sku- piała niewielką liczbę zwolenników. Dopiero w okresie rewolucji stała się partią masową. W kierownictwie znalazło się wówczas mnóstwo nowych ludzi, w większości zwolenników ścisłej współpracy z rosyjskim ruchem rewolucyjnym i autonomii w ramach Rosji, co było w całkowitej sprzeczności z niepodległościowym programem pierwszego kierownictwa PPS. Kiedy zaczęli oni dominować w partii, doszło do rozłamu. Przeciwnicy Piłsudskiego powołali PPS-Lewicę, która później, po zjednoczeniu z SDKPiL, utworzyła partię komuni- styczną, od 1923 r. noszącą nazwę Komunistyczna Partia Polski. Ten odłam lewicy stale zwalczał najpierw ideę niepodległości Polski, a później niepodległe państwo polskie. Natomiast priorytetem Józefa Piłsudskiego, który wraz ze swoimi zwolennikami utworzył PPS-Frakcję Rewolucyjną (po kilku latach wróciła ona do nazwy PPS), stało się przygo- towanie do walki zbrojnej o niepodległość. Niedługo po rozłamie w swojej praktycznej działalności odszedł on również od programu socjalistycznego. W latach poprzedzają- cych wybuch wojny Piłsudski i jego zwolennicy byli głównymi rzecznikami polskiego czynu zbrojnego jako sposobu odzyskania