vrijzinnig paternalisme Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 1 [FSC-LOGO INVOEGEN – PAS PLAATSEN NA ONTVANGST] Uitgeverij Prometheus stelt alles in het werk om op milieuvriendelijke en duurzame wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Ste- wardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de produc- tie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 2 Vrijzinnig paternalisme Naar een groen en links beschavingsproject Onder redactie van Dick Pels en Anna van Dijk 2011 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 3 Het copyright op de afzonderlijke teksten berust bij de desbetreffende auteurs en/of hun rechtsopvolgers. © 2011 Samenstelling Dick Pels en Anna van Dijk Omslagontwerp Bloemendaal & Dekkens Foto’s omslag Hollandse Hoogte Foto auteur Bob Bronshoff www.uitgeverijbertbakker.nl isbn 978 90 351 3702 8 Uitgeverij Bert Bakker is onderdeel van Uitgeverij Prometheus Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 4 Inhoud 1 Wat is vrijzinnig paternalisme? 7 Dick Pels & Anna van Dijk 2 Vrijzinnig paternalisme is openlijk paternalisme 38 Tsjalling Swierstra & Evelien Tonkens 3 Aan de goden overgeleverd? Religie in een postverzuilde samenleving 47 Ruard R. Ganzevoort 4 Preutsheid en prostitutie. Vrijzinnig paternalisme in het seksdebat 70 Dick Pels & Marina Lacroix 5 Ongezonde vrijheid? Gezondheidsrisico’s in een welvarend tijdperk 94 Anna van Dijk 6 Naar onbekende werelden. Kunstbeleid en culturele verheffing 115 Erica Meijers & Cas Smithuijsen 7 Verrijken, verrassen, verheffen. De publieke omroep tussen vraag en aanbod 134 Machteld Wiersma 8 Verplicht naar de voorschool? Overheidsbemoeienis met de ontwikkeling van jonge kinderen 155 Katinka Eikelenboom Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 5 9 De instituties voorbij. Links, professionals en de kracht van burgers 173 Jos van der Lans 10 Werk, sociale zekerheid en het ‘goede leven’ 194 Femke Roosma & Dick Pels 11 Vrijzinnig klimaatpaternalisme 221 Bas Eickhout & Casper Thomas 12 Naar een paternalistische technologie 235 Peter-Paul Verbeek Nawoord – Vrijheid, met mate 254 Dick Pels Noten 260 Bibliografie 267 Over de auteurs 282 Register 283 Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 6 1 Wat is vrijzinnig paternalisme? Dick Pels & Anna van Dijk ‘Je moet mensen duwtjes geven, zodat ze hun eigen geluk kunnen najagen.’ – Femke Halsema. Tussen paternalisme en antipaternalisme ‘Tijdperk van de betutteling is achter de rug’, aldus een recente kran- tenkop. Het artikel meldt hoe het ‘kokette, kleurrijke’ duo Edith Schip- pers, de nieuwe vvd-minister van Volksgezondheid, en Fleur Agema, vicefractievoorzitter van de gedoogpartijpvv , in de oppositie tegen het kabinet Balkenende-iv al samen optrokken tegen zaken als het antirookbeleid en het reclameverbod voor alcohol. Alcohol is volgens hen in onze westerse, open en vrije samenleving ‘een legaal product dat deel uitmaakt van de cultuur en waarvoor derhalve ook reclame moet kunnen worden gemaakt’. Dat een kleine groep burgers niet kan om- gaan met de verleidingen van alcohol, seks, snoep en roken, betekent niet dat de hele publieke ruimte van deze verleidingen moet worden geschoond. De grote groep weet uitstekend weerstand te bieden aan deze ongezonde verleidingen (De Pers 9-11-10). Er waait een nieuwe antipaternalistische wind in Den Haag. Het liberaal-populistische kabinet-Rutte heeft gebroken met het schoor- voetende beschavingsoffensief van zijn christelijk-sociale voorganger. Dat ging in februari 2007 van start met een nieuwe nadruk op gemeen- schapszin en sociale verantwoordelijkheid, op weg naar ‘een samen- leving waarin de overheid grenzen stelt’. De acties van wat al snel het ‘betuttelkabinet’ werd genoemd, omvatten onder andere een rookver- bod in de horeca, terugdringing van coffeeshops en alcoholmisbruik, gedwongen opvoedingsondersteuning, een elektronisch kinddossier, een vliegtaks, een kilometerheffing, een verbod op de gloeilamp en kri- tiek op de overseksualisering en verhuftering van de publieke ruimte. 7 Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 7 Media als De Telegraaf en Elsevier zetten een permanente campagne in tegen het ‘spruitjeskabinet’. Oppositiepartij vvd ging een ‘betut- telingsbarometer’ bijhouden. De sigaret, het bierblikje, de auto en de ‘gouden bikini’ werden iconen van de vrijheid van de burger om zelf te bepalen wat goed voor hem was. Vooral de door De Telegraaf aangevoerde autolobby gaf de antipa- ternalistische stemming onder het liberaal-populistische volksdeel duidelijk weer. Voormalig Elsevier-hoofdredacteur en lpf’er Ferry Hoogendijk vroeg zich al in 2002 af wat er nu eigenlijk tegen was, tegen doen wat het volk wil. Zijn favoriete voorbeeld: ‘lekker met een auto- tje rijden’. Alle ministers van Verkeer en Waterstaat hadden tot dan toe een antidemocratisch beleid gevoerd door te zeggen: ‘Je moet in de bus of de trein... Laat die mensen dan goddomme rijden!’ (nrc Handels- blad 24-10-02)1 Het huidige populisme is in dit opzicht een verlengstuk van het platte liberalisme van ‘vrijheid, blijheid’ en ‘lekker jezelf zijn’ dat vanaf het midden van de jaren zeventig doorbrak in de volkse vvd van Wiegel en Nijpels. Doelwit van dit ‘u vraagt wij draaien’-liberalisme was de nieuwe ontzuilde en mondige consument die zich niet langer door anderen, en zeker niet door de overheid, liet bevoogden. ‘Geef de mensen wat ze willen, niet wat ze moeten willen’, luidde de slogan van een postverzuilde publieke omroep als de tros en zijn commerciële navolgers. In dit boek onderzoeken we hoe links bekneld is geraakt tussen de twee kwaden van de paternalistische bemoeizucht en de doorge- schoten vrijheidsdrang. Het dilemma is des te scherper omdat het an- tipaternalisme van de emancipatiebewegingen van de jaren zestig en zeventig inmiddels naar rechts is verhuisd, en bovendien een rabiate en xenofobe wending heeft genomen. Die wending zet de libertaire en antiautoritaire tradities van links, en vooral die van postmaterialisti- sche en individualistische partijen als GroenLinks en D66, onder grote druk. Anders dan in volkspartijen als de PvdA en de sp, die gemak- kelijker kunnen teruggrijpen op klassieke noties van sociale verheffing via staatsbemoeienis en collectieve zorg, heerst hier een antipaterna- listische reflex die het moeilijker maakt om de ontaarding van ‘onze ei- gen’ idealen van individuele autonomie en zelfontplooiing principieel onder ogen te zien. De pervertering ervan door het neoliberale con- 8 Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 8 sumentisme en het nieuwe nationale populisme moet ons kopschuw maken voor naïeve vrijheidsretoriek. Wanneer het vrijheidswoord (net als het woord democratie) wordt gekaapt voor een radicale an- tioverheids-, anti-elite en antibuitenlandersagenda, is het urgent voor links om het nog eens zorgvuldig tegen het licht te houden.2 Laten we dus oppassen met ‘vrijheid als ideaal’.3 Alle idealen ont- wikkelen een duistere zelfkant zodra ze worden verabsoluteerd, en die van individuele vrijheid, persoonlijke autonomie en zelfontplooi- ing vormen daar helaas geen uitzondering op. Grenzeloze vrijheid kan doorslaan in egoïsme, narcisme, grotemondigheid en onbeschoft gedrag, en in de ergste gevallen leiden tot ‘zinloos’ geweld.4 Het mo- derne populisme wordt voor een deel door dit absolute individualisme gevoed: tussen ‘ik eerst’ en ‘eigen volk eerst’ is de overgang tegenwoor- dig vloeiend (Pels 2011). Maar dat betekent niet dat we bij de pakken moeten neerzitten en het individualisme vaarwel moeten zeggen. Juist omdát zij een duistere keerzijde tonen, omdát zij kunnen doorschieten in ongeremde zelfexpressie, kunnen we onze liberale idealen opnieuw uitvinden en schoeien op een meer realistische, minder utopische leest. Bijvoorbeeld door te breken met een te optimistisch mensbeeld: de mens is evenzeer tot het kwade als het goede geneigd, en goed en kwaad zitten in dit ondermaanse veel dichter op elkaar dan ‘zuivere’ moralisten denken.5 Het individualisme is niet dood, zoals conservatie- ve filosofen en politici menen, maar nog steeds springlevend en urgent. Maar de conservatieve kritiek op de liberale idealen is door progres- sieve denkers nog onvoldoende op waarde geschat. Zij (wij) hebben te weinig nagedacht over wat er komt na de gerealiseerde vrijheid en de geslaagde emancipatie. Hoe kunnen deze het best worden ingevuld en beleefd? Welk idee van het goede leven wordt door die vrijheid en emancipatie gediend? Emancipatie is in eerste aanleg een negatief ideaal. Het Latijnse emancipatio betekent immers: plechtige vrijlating van een zoon uit de vaderlijke macht, vrijstelling van voogdij, mondigheidsverklaring. Emancipatie is dus letterlijk: bevrijding van paternalisme, bevoogding en onmondigheid. Die bevrijding ván allerlei wettelijke, sociale, poli- tieke of culturele belemmeringen zegt nog niet veel over de inhoud van de positieve vrijheid (bevrijding tót), behalve de formele toekenning 9 Vrijzinnig paternalisme; Dick Pels en Anna van Dijk [PS] 2e proef pag 9 van gelijke rechten of gelijkstelling voor de wet. Met vrijheid kun je dan ook alle kanten op, ook verkeerde. Daarom is een kwantitatieve bena- dering (meer vrijheid) niet genoeg: het gaat ook en vooral om de kwa- liteit van het bestaan,