UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCH INSTYTUT ARCHEOLOGII ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- TOMASZ GREGORCZYK PROBLEMATYKA OSADNICTWA PLEMIENNEGO OPOLAN PRACA PROSEMINARYJNA PRACA PROSEMINARYJNA NAPISANA POD KIERUNKIEM DRA PAWŁA RZE ŹNIKA WROCŁAW 2007-2008 2 1.WST ĘP................................................................................................................... 1.1 Wprowadzenie do problematyki bada ń................................................................. 4 1.2 Historia bada ń w regionie...................................................................................... 6 1.3 Lupiglaa,Opolini, Golensizi czyli lokalne plemiona słowia ńskie......................... 8 2. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE ........................................................................ 11 2.1 Tło fizjograficzne, geomorfologiczne i hydrograficzne........................................ 11 2.2 Warunki klimatyczne, stosunki glebowe i ro ślinne............................................... 12 3. SYTUACJA OSADNICZA ...................................................................................... 13 3.1. Grody plemienne.................................................................................................. 13 3.2. Osady otwarte ...................................................................................................... 16 3.3. Cmentarzyska ...................................................................................................... 18 3.4. Dynamika osadnictwa.......................................................................................... 19 4 PODSUMOWANIE ................................................................................................. 21 4.1. Zasi ęg plemienia w świetle analizy źródeł........................................................... 21 4.2. Sie ć osadnicza a środowisko naturalne................................................................. 24 4.3. Kwestia organizacji przestrzeni............................................................................ 25 5 KATALOG STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH ............................................. 28 6 LITERATURA ......................................................................................................... 58 3 Isti sunt, qui iuxta istorum fines resident (...) Sleenzane civitates XV, Lunsizi civitates XXX , Dadosesani civitates XX., Milzane civitates XXX., Besunzane civitates II. Uerizane civitates X, Fraganeo civitates XL, Lupiglaa civitates XXX ,Opolini civitates XX, Golensizi civitates V. - Geograf Bawarski 1 WST ĘP Wprowadzenie do problematyki bada ń Ziemia Śląska stanowi krain ę historyczn ą poło Ŝon ą na terenie Polski i Czech w dorzeczu górnej Odry oraz pocz ątkowego biegu Wisły. Ju Ŝ od pocz ątku dziejów człowieka region ten był miejscem licznych pr ądów kulturowych, poprzez obie epoki kamienia, epok ę br ązu, epok ę Ŝelaza a wreszcie zal ąŜ ek polskiego średniowiecza na którym koncentruje si ę niniejsza praca. Podejmowane na Opolszczy źnie analizy potwierdzaj ą obecno ść kultur paleolitycznych (m.in. kultury magdale ńskiej), kultur neolitycznych (Kultura Ceramiki Wst ęgowej, Kultura Pucharów Lejowatych). Nast ępnie kultur epoki br ązu: unietyckiej i łu Ŝyckiej (m.in. słynne cmentarzysko łu Ŝyckie w Kietrzu) a wreszcie osadnictwa celtyckiego oraz przeworskiego (por. Mierzwi ński 1992). Ostatecznie po przej ściowym kryzysie osadniczym na przełomie VI i VII wieku n.e. na ziemi ę południowej Polski przybyli Słowianie, formuj ąc ostatecznie lokalne plemiona takie jak skupieni wokół dzisiejszego Wrocławia ŚlęŜ anie, Dziadoszanie w okolicach Głogowa, Goł ęszyce na południe od Raciborza i osiedleni wokół Opola - Opolanie. Przedmiotem niniejszej pracy b ędzie osadnictwo plemienne etnosu znanego w literaturze jako Opolanie. Organizacja plemienna u Słowian mi ędzy VI a X wiekiem: organizacja wspólnoty ziemi, wspólnoty rodowej i polityki jest bowiem powszechnie przyj ętym aksjomatem badawczym w archeologii (por. Boro ń 2001). Dla starszej fazy wczesnego średniowiecza w Polsce, decyduj ącym wyznacznikiem epoki jest utrzymywanie si ę organizacji plemiennej (Szydłowski 1989) b ędącej tu przedmiotem moich naukowych rozwa Ŝań. 1 Fragment ten podaje za H. Łowmia ńskim (Łowmia ński 1958, s. 111). Bazuje ona na praktycznie niedost ępnych ju Ŝ reprodukcjach tekstu według T. Schiemannna, Russland, Polend und Livland, t.1, Berlin 1886 oraz E. Kucharskiego, Zapiska karoli ńska, zwana niewła ściwie „Geografem bawarskim” [w] Sprawozdania Tow. Nauk. we Lwowie, t. V ; 1925, s. 81-86. 4 Czytelnikowi nale Ŝałoby si ę jednak par ę słow wyja śnienia, dlaczego podj ęty został przeze mnie wła śnie tytułowy temat oadnictwa plemiennego Opolan. Zacznijmy od obiektywnych danych analiz archeologicznych Górnego Śląska. Podejmowane dotychczas tematy dotycz ą najcz ęś ciej osadnictwa plemion Goł ęszyc i Lupiglaa (zob. Parczewski, 1982), podczas gdy w literaturze brak konkretnej syntezy ujmuj ącej szczegołowo osadnictwo Opolan. W samym Opolu nie istnieje po dzi ś Instytut Archeologii a jedynie Muzeum Śląska Opolskiego, które prowadzi jedynie zaw ęŜ on ą działalno ść badawcz ą. Ziemia Opolska znajduje si ę wi ęc raczej w kr ęgu zainteresowania archeologów krakowskich (m.in. profesor Gedl), wrocławskich oraz katowickich (Zakład Archeologii Instytutu Historii U Ś). Praca, która za zakres osadnictwa stawia nie współczesne podziały administracyjne czy tworzone a priori analizy w obr ębie okre ślonego mikroregionu, – lecz pojmowany interdyscyplinarnie zakres wyst ępowania plemienia mo Ŝe okaza ć si ę ciekaw ą innowacj ą w dziedzinie bada ń nad starsz ą faz ą wczesnego średniowiecza. Wreszcie, sam wychowałem si ę w bliskiej Głubczycom miejscowo ści Baborów, tak wi ęc z racji osobistych temat osadnictwa opolskiego jest mi bardzo bliski. „Problematyka osadnictwa stanowi jedno z bardziej skomplikowanych zagadnie ń badawczych i jako taka pozostaje w kr ęgu zainteresowa ń wielu dyscyplin naukowych” (Foltyn E., 2005. s. 9) . W optymalnym, szerokim uj ęciu Zbigniewa Kobyli ńskiego tytułowe osadnictwo sprowadza si ę do „...wbudowywania trwałych struktur przestrzeni społeczno-kulturowej w konkretn ą geosfer ę.” (Kobyli ński 1998 s. 11). Ju Ŝ Józef Ka źmierczyk w 1977 (zob. Ka źmierczyk i in. Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesno średniowiecznej ) doliczył si ę w regionie 596 stanowisk archeologicznych. Z uwagi na brak dokładniejszych rozwa Ŝań na temat osadnictwa sensus stricte – skupisk ludno ści skoncentrowanych wokół dominuj ącego (jak przypuszczamy) grodu na opolskim Ostrówku – praca ta jako wprowadzenie do problematyki b ędzie koncentrowa ć sie na poziomie makro, odnosz ąc si ę do zabudowa ń jedynie dla pobie Ŝnych analiz porównawczych. Posługuj ąc si ę tu poj ęciem tzw. makropoziomu osadniczego mam więc na my śli poszczególne osady, grody oraz cmentarzyska na tle pradziejowego środowiska naturalnego. W modelu Clarke’a (por. David L. Clarke Spatial archeology ) układ społeczno-kulturowy, do którego nale Ŝy przede wszystkim osadnictwo (plemienne), znajduje si ę w stanie zmiennej równowagi z układem środowiskowym tj. innymi układami społeczno-kulturowymi i podukładami geologicznym, klimatycznym oraz flory i fauny (Pałubicka, Tabaczy ński: 1986, s. 120). Dlatego te Ŝ, wydzielam w pracy rozdziały po świ ęcone środowisku geograficznemu (zob. rozdz. 2) oraz sytuacji osadniczej (rozdz..3; 5 tam kolejno grody oraz osady) ł ącz ąc te dwa aspekty w ko ńcowym dla pracy podsumowaniu. Zakres chronologiczny pracy oscyluje wokół faz A-C/D 1 czyli okresy 500-600, 600-800, 800-950/1000 wg podziału dla Wielkopolski, W.Hensla i Z.Kurnatowskiej (W. Hensel 1950-1959; W. Hensel, Z. Kurantowska 1972-1987; Z. Kurantowska, A. Łosi ńska; Z.Kurnatowska, A.Łosi ńska 1981-1985). Warto zauwa Ŝyć tu tak Ŝe, Ŝe proces powstawania plemion słowia ńskich datowany jest na VII, a szczególnie VIII wiek, a wi ęc faz ę B wczesnego średniowecza (Boro ń P. 2001:199 za Balzer O. 1937) . Okres ten odpowiada zako ńczeniu w ędrówek oraz powstaniu pierwszych słowia ńskich obiektów grodowych na Ziemiach Polskich. Historia badań w regionie O potrzebie dalszych analiz wczesnego średniowiecza w m.in. dzisiejszym województwie opolskim mówi czołowa badaczka Górnego Śląska, Edelegarda M. Foltyn: „W literaturze przedmiotu odczuwalny jest brak aktualnych zbiorczych rejestrów i opracowa ń wczesno średniowiecznych źródeł archeologicznych z całego, szeroko rozumianego regionu górno śląskiego ” (Foltyn 2000, s. 7). Z kolei Idzic Panic uwa Ŝa i Ŝ: „znaczenie osadnictwa w całokształcie procesu historycznego wywoływało od dawna dyskusje historyków na temat miejsca historii osadnictwa w śród nauk historycznych i tym samym o zakres problematyki, któr ą powinni historycy osadnictwa podejmowa ć. Dzi ęki temu historia osadnictwa mo Ŝe poszczyci ć si ę bardzo bogatym dorobkiem badawczym - zarówno w sferze teoretycznej, jak i w szczegółowym rozpoznawaniu zjawisk osadniczych zachodz ących w ró Ŝnych dzielnicach historycznych Polski. Ta optymistyczna uwaga w daleko mniejszym stopniu odnosi si ę do wczesno średniowiecznego ksi ęstwa opolskiego. ” (zob. Panic I.: 1992). Mimo pewnych niedostatków, problematyka bada ń wczesno średniowiecznych na Obszarze Górnego Śląska była ju Ŝ przedmiotem licznych opracowa ń i refleksji (Szydłowski 1991). Najwi ększym zainteresowaniem, osadnictwo wczesno średniowiecznej