Tilburg University Gerard Philips. Dagboek van twee reizen door Belgisch Congo en Ruanda-Urundi, 1957 en 1959 Schelkens, Karim; Claes, Dirk Publication date: 2019 Document Version Version created as part of publication process; publisher's layout; not normally made publicly available Link to publication in Tilburg University Research Portal Citation for published version (APA): Schelkens, K., & Claes, D. (2019). Gerard Philips. Dagboek van twee reizen door Belgisch Congo en Ruanda- Urundi, 1957 en 1959: Kritisch ingeleide en geannoteerde editie. (Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis; Vol. 28). Koninklijke commissie voor geschiedenis. General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Download date: 01. okt. 2021 COMMISSION ROYALE D’HISTOIRE Président THÉRÈSE DE HEMPTINNE Vice-Président CLAUDE DE MOREAU DE GERBEHAYE Secrétaire-trésorier GUY VANTHEMSCHE Secrétaire-trésorier adjoint JEAN-LOUIS KUPPER Membres JEAN-MARIE DUVOSQUEL JEAN-MARIE CAUCHIES GUSTAAF JANSSENS JOZEF VAN LOON HERMAN VAN GOETHEM KAREL VELLE BRUNO DEMOULIN VALÉRIE PIETTE JO TOLLEBEEK JEAN-MARIE YANTE JEROEN DEPLOIGE Membres honoraires JAN GOOSSENS WALTER PREVENIER ANDRÉ GOOSSE LUDO MILIS CLAUDE BRUNEEL Secrétaire JEAN-LUC DE PAEPE DAGBOEK VAN TWEE REIZEN IN BELGISCH CONGO EN RUANDA- URUNDI (1957 EN 1959) Gerard Philips ACADÉMIE ROYALE KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE DE BELGIQUE VAN BELGIË COMMISSION ROYALE D’HISTOIRE KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR GESCHIEDENIS Dagboek van twee reizen in Belgisch Congo en Ruanda- Urundi (1957 en 1959) Gerard Philips Dr. Karim SCHELKENS (red.) Dr. Dirk CLAES (red.) BRUXELLES BRUSSEL PALAIS DES ACADÉMIES PALEIS DER ACADEMIËN RUE DUCALE, 1 HERTOGSSTRAAT, 1 2019 COMMUNICATIONS s.p.r.l., IMPRIMEUR DE LA COMMISSION ROYALE D’HISTOIRE DRUKKER VAN DE KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR GESCHIEDENIS © COMMISSION ROYALE D’HISTOIRE © KONINKLIJKE COMMISSIE VOOR GESCHIEDENIS Palais des Académies Paleis der Academiën Rue Ducale 1 Hertogsstraat, 1 B-1000 Bruxelles B-1000 Brussel www.commissionroyalehistoire.be www.kcgeschiedenis.be Pour toute information sur notre fonds et les nouveautés, consultez notre site web : www.commissionroyalehistoire.be Voor alle informatie over het fonds en over nieuwe publicaties, zie de website : www.kcgeschiedenis.be Avec le soutien financier de la Politique scientifique fédérale Met de financiële steun van de Federaal Wetenschapsbeleid Avec le soutien de la Loterie nationale Met de steun van de Nationale Loterij Tous droits réservés pour tous pays. Il est interdit, sauf accord préalable et écrit de l’éditeur, de reproduire (notamment par photocopie, filmage ou digitalisation) partiellement ou totalement le présent ouvrage, de le stocker dans une base de données ou de le communiquer au public, sous quelque forme et de quelque manière que ce soit. Alle rechten voorbehouden voor alle landen. Op dit boek rust copyright. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, mag niets van dit boek door foto kopie, microfilm of dataopslag of op welke andere wijze ook worden geko- pieerd of vermenig vuldigd of worden opgenomen dan wel gebruikt in informatieverwer- kingssystemen, zonder de voorafgaande en schriftelijke toestemming van de uitgever. ISSN 0001-415X ISBN 978-2-87044-016-2 D/2018/0093/3 Printed in Belgium INLEIDING 1. Gerard Philips, ‘sénateur malgré lui’ (1) Een bronuitgave sluit noodzakelijkerwijs een notitie over de auteur van de bron in. Zo ook de editie van dit reisdagboek van senator, priester en hoogle- raar Gerard Gustaaf Alphons Philips. Dat Philips deze uiteenlopende functies in zijn persoon verenigde, illustreert met name de waarde van dit volume. Wanneer hij in de zomer van 1957 en 1959 door de Belgische kolonie reisde, deed Philips dit in elk van deze drie hoedanigheden. Het maakt zijn dagelijkse neergepende reisverslag tot een uniek tijdsdocument. Philips kende, bezocht en portretteerde het politieke, kerkelijke en academische milieu in de kolonie. Zijn reisverslag biedt dan ook, meer dan sommige andere bronnen, zicht op de verwevenheid van deze drie domeinen in de laatste jaren van Belgisch Congo. Ondanks deze verwevenheid van functies en milieus, blijft Philips voor het brede publiek een nobele onbekende, a fortiori waar het de politieke geschiedenis van het naoorlogse België betreft. Zijn naam verschijnt een enkele maal in de memoires van premier Gaston Eyskens (2), maar hij lijkt verder geen stempel te hebben gedrukt. Die onbekendheid maskeert echter zijn faam op een ander terrein, dat van de geschiedenis van kerk en theo- logie. Wie de wetenschappelijke literatuur over het twintigste-eeuwse katholi- cisme raadpleegt, met name over het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), vindt talloze verwijzingen naar Philips, die door de meeste onderzoekers als een van de voornaamste architecten van de vernieuwde conciliaire kerkvisie wordt beschouwd (3). Het Congolese reisdagboek dat hier voorligt beslaat een periode die voorafgaat aan de conciliaire jaren en de uitgave ervan nuanceert deels het bestaande beeld van Philips. In deze notities verschijnt hij immers (1) Het citaat komt uit een van Philips’ boekjes met geestelijke notities Zie Leuven, Centrum voor Conciliestudie Vaticanum II (CSVII), Geestelijke notities Gerard Philips, cahier VIII, 31 mei 1955: ‘Eens heeft men mij de titel gegeven: le sénateur malgré lui. Dat is inderdaad juist. Mijn houding is maar alleen te verdedigen zolang die titel voor mij waarachtig blijft. Komt hij weg te vallen, dan kan ik daar niet meer komen met opgeheven hoofd’. (2) Gaston EYSKENS, De memoires, Tielt, 1993, p. 527. (3) In dit verband melden we dat de hier voorliggende editie aansluit bij onze eerdere bron- uitgave van Philips’ conciliedagboeken, zie Karim SCHELKENS, Carnets conciliaires de Mgr. Gérard Philips, secrétaire adjoint de la commission doctrinale. Texte néerlandais avec traduction française et commentaires. Introduction par Leo Declerck, Leuven, 2006. Een blik op het lemma ‘Philips’ in het bibliografisch repertorium van Philippe J. ROY, Bibli- ographie du Concile Vatican II, Rome, 2012 (Atti e documenti, 34), toont meteen een twintigtal internationale studies die aan de rol van Philips op het concilie werden gewijd. De meest promi- nente bijdrage in deze is te vinden in het boek van Jan Grootaers, Actes et acteurs à Vatican II, Leuven, 1998 (Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensium, 139), p. 382-419, waar een hoofdstuk gewijd is aan Philips, onder de titel Gérard Philips, “la force dans la faiblesse”. — 10 — niet louter als theoloog, maar toont zich bij uitstek de combinatie van acade- micus, priester én senator die hij was. De senatoriële ervaring die hij vooral door zijn werk in commissies opdeed, en de reizen door Belgisch Congo als een concreet uitvloeisel hiervan, speelden een rol van betekenis in Philips’ leven en werk, hetgeen in het bijzonder tot uiting kwam in zijn latere succes- volle kerkelijke, in casu conciliaire carrière. 2. Priester, academicus en senator Gerard Philips werd op 29 april 1899 geboren in Sint- Truiden (4). Als oudste zoon van Antoon Philips en Florentina Ceustermans had hij nog een broer en drie zussen, vier andere kinderen van het gezin overleden op prille leeftijd (5). Philips volgde secundair onderwijs aan het Kleinseminarie van zijn geboor- testad en studeerde er in 1917 af. Als jonge priesterkandidaat studeerde hij vervolgens twee jaar filosofie aan het Truiense Filosoficum. In 1919 zond de Luikse bisschop Martinus Hubertus Rutten hem naar Rome voor theologiestudies aan de Gregoriaanse universiteit. Philips, die op 23 december 1922 in Luik de priesterwijding ontving, bleek een uitmun- tend student. Hij volgde college bij prominente jezuïetentheologen als Louis Billot, Arthur Vermeersch en Maurice de la Taille – onder wiens leiding hij in 1925 zijn proefschrift voor de graad van magister aggregatus presenteerde. Philips’ dissertatie over de rol van het kwaad in de theologie van Augustinus leverde hem het hoogste punt op tot dan toe aan de Gregoriana toegekend (6). Gedurende zijn Romeinse studietijd verbleef Philips aan het Belgisch Pause- lijk College aan de Quattro Fontane, met studiegenoten als de latere kardi- naal Leo-Jozef Suenens, en drie toekomstige Doornikse bisschoppen, Étienne Carton de Wiart, Louis Delmotte en Charles-Marie Himmer (7). Die Romeinse jaren leverden hem een uitgebreid kerkelijk netwerk op, en na zijn studies groeide Philips snel uit tot een prominente zij het discrete figuur in de Belgische katholieke kerk. In 1925 werd hij als filosofiedocent aangesteld aan het Klein- seminarie van Sint- Truiden en twee jaar later promoveerde hij tot professor in de systematische theologie aan het Luikse Grootseminarie, een functie die hij uitoefende tot september 1944. In 1927 werd Philips in het algemeen bestuur (4) Verdere informatie over Philips kan onder