ZBIGNIEW CHOLEWA Mozaika polityczno - społeczna powiatu wolsztyńskiego 1919 - 1939 Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn im. Stanisława Platera. Wolsztyn 2011 Seria: Ocalić od Zapomnienia pod redakcją Ariety Prządki Skład: Beata Bączyk Korekta: Maria Stasiewicz Łamanie: Robert Staszewski ISBN: 978-83-89208-23-1 @Copyright Wydawnictwo Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn Wydawnictwo: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn im. Stanisława Platera ul. Gajewskich 48, 64-200 Wolsztyn tel, fax: 068 346 26 30, 068 384 22 81 e-mail: [email protected] Na okładce zdjęcie ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Wolsztynie Druk: Drukarnia Wydawnictwa Wolsztyńskiego „Woldruk” 64-200 Wolsztyn, ul. Poznańska 2 tel./fax: 068 384 27 73 e-mail: [email protected], [email protected] Kolejna książka, wydana przez Bibliotekę Publiczną Miasta i Gminy Wolsztyn, sięga dziejów naszego mia­ sta i powiatu. Ukazuje działalność partii, stowarzyszeń i organizacji. Autor przedstawia strukturę za­ trudnienia, podaje ważniejsze miejsca pracy w mieście i na wsi. Zajmuje się również mniejszością narodową za­ mieszkałą na terenie powiatu wolsz- tyńskiego. Przede wszystkim książka ukazuje powstanie i początki po­ wiatu wolsztyńskiego, powstałego początkowo na bazie po­ wiatu babimojskiego (z czasów zaborów). Opracowanie zawiera liczne tabele, dzięki którym czytelnik może dowiedzieć się, ile np. kółek rolniczych działało w po­ wiecie, czy ile przedstawień wystawiło koło śpiewacze w po­ wiecie wolsztyńskim w Rakoniewicach, Rostarzewie, Wolsz­ tynie czy Przemęcie. Zbigniew Cholewa w zakończeniu podkreśla, że kierowa­ niem życiem społecznym i politycznym zajmowała się wąska grupa działaczy i od ich charyzmy zależało, jakie wpływy i wyniki uzyskiwały partie czy stowarzyszenia. Mam nadzieję, że lektura książki będzie przyjęta z życzli­ wością, ponieważ zawiera cząstkę historii naszej Ojczyzny. ' . V ; ' ■ . 1 \ ' ■ SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów...............................................7 Wstęp........................................................................................9 I Rozdział POWIAT WOLSZTYŃSKI W OKRESIE MIĘDZYWO­ JENNYM 1. Dane ogólne........................................................................ 14 2. M niejszości......................................................................... 16 3. Władze................................................................................. 18 II Rozdział POLSKIE ŻYCIE POLITYCZNE....................................32 1. Narodowa Demokracja......................................................33 2. Obóz piłsudczykowski.......................................................58 3. Inne ugrupowania................................................................67 III Rozdział ŻYCIE SPOŁECZNE POWIATU WOLSZTYŃSKIEGO 1. Organizacje młodzieżowe.................................................. 74 2. Organizacje gospodarcze...................................................84 3. Zrzeszenia byłych wojskowych.........................................91 4. Organizacje ogólnospołecze.............................................. 102 IV Rozdział ŻYCIE POLITYCZNE MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ 1. Deutschtumsbund zur Wahrung der Minderheitsrechte in Polen (Dtfi).............................................................................. 123 2. Deutsche Vereinigung im Sejm und Senat fur Posen, Netzegau und Pommerellen (DY) 126 3. Deutsche Vereinigung in Westpolen (DVW )..................128 4. Jungdeutsche Partei (JDP).................................................. 131 5. Ruch narodowosocjalistyczny............................................ 137 6. Verband Deutscher Katoliken in Polen (VDK)................ 139 7. Walka o wpływy w wyborach parlamentarnych i samorządowych................................................................140 V Rozdział ŻYCIE GOSPODARCZE, RELIGIJNE I KULTURALNE MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ 1. Życie gospodarcze............................................................... 146 2. Życie religijne.......................................................................153 3. Życie kulturalo - oświatowe.............................................. 160 4. Mniejszość niemiecka a granica państwowa....................165 Zakończenie..............................................................................168 Bibliografia................................................................................173 Aneksy....................................................................................... 186 Indeks osób................................................................................ 197 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AMR - Akta miasta Rakoniewice AMW - Akta miasta Wolsztyn APL - Archiwum Państwowe w Lesznie BV - Bauemverein DOK - Dowództwo Okręgu Korpusu DtB - Deutschtumsbund zur Wahrung der Minderheitsrechte in Polen DV - Deutsche Vereinigung JDP - Jungdeutche Partei LOPP - Liga Obrony Powietrznej i przeciwgazowej NPR - Narodowa Partia Robotnicza OOP - Organizacja Obrony Państwa OWP - Obóz Wielkiej Polski PW - Przysposobienie Wojskowe PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe SN - Stronnictwo Narodowe SPW - Akta starostwa powiatowego w Wolsztynie TG - Towarzystwo Gimnastyczne TPiW - Tow. Powstańców i Wojaków WPW - Akta Wydziału Powiatowego w Wolsztynie WZŚ - Wielkopolski Związek Śpiewaczy ZLN - Związek Ludowo - Narodowy ZMN - Związek Młodych Narodowców ZPOK - Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet ZUPN - Związek Uczestników byłych Powstań Narodowych 7 , •- . • . •. >X ■ ... f WSTĘP Historia powiatu wolsztyńskiego w dwudziestoleciu mię­ dzywojennym jest zbadana w niewielkim stopniu. Ks. Z. Za­ krzewski swoją monografię „Z dziejów Wolsztyna i okolicy” doprowadził do 1918 r., a lata następne opisał w formie krót­ kiego kalendarium.1 K. Bednarczyk, badając historię Wolszty­ na w okresie 1919-1939, oparł się właściwie na jednym źródle, jakim był „Orędownik na powiat wolsztyński”.2 Istnieją mo­ nografie innych miejscowości powiatu3, ale tylko praca M. Zga- ińskiego ma walor naukowy. W istniejącej sytuacji zasadne wydaje się opracowanie w niniejszej pracy zagadnień związa­ nych z życiem politycznym i społecznym. Zakres terytorialny opracowania obejmuje obszar powiatu wolsztyńskiego, utwo­ rzonego w 1919 r. z części byłego powiatu babimojskiego, która znalazła się w niepodległej Rzeczypospolitej. Ramy czasowe wyznaczają daty 1919 i 1939 r. Pierwszą z nich wyznacza ob­ jęcie władzy przez polskie władze cywilne z rąk powstańców wielkopolskich, drugą wkroczenie wojsk niemieckich i rozpo­ częcie okupacji hitlerowskiej. Celem pracy jest ukazanie form działalności politycznej lud­ ności zamieszkującej powiat wolsztyński, zarówno narodowo­ ści polskiej, jak i niemieckiej. Zajęto się analizą różnych posta­ ci aktywności społecznej, głównie w stowarzyszeniach i in­ nych organizacjach. Zainteresowano się również relacjami mię­ 1. Z. Zakrzewski, Z dziejów Wolsztyna i okolicy, Leszno 1932 2. K. Bednarczyk, Wolsztyn w przeszłości, Wolsztyn 2002 3. E. Laskowski, Miejscowości parafii Jabłonna Dekanatu Grodziskiego, Rakoniewice - Grodzisk Wielkopolski 2002; E. Laskowski, Rakoniewice i okolica (fakty, wydarzenia, ciekawostki), Grodzisk Wielkopolski 1999; M. Springer, Chobienice. Zarys dziejów, Wolsztyn 2001; E. Świetlińska, Kębłowo. Zarys dziejów, Wolsztyn 1999; M. Zgaiński, Rostarzewo. Zarys monograficzny. Część pierwsza- do roku 1945, Grodzisk Wielkopolski - Rostarzewo 2000. 9 dzy poszczególnymi formacjami. Tytuł pracy wzorowany jest na dziele J. Holzera4, jednak wymieniony autor zajmował się tylko ugrupowaniami politycznymi, a obok rozwoju organiza­ cyjnego analizował zagadnienia programowe. W niniejszym opracowaniu skupiono się na kwestiach liczebności i działania organizacji na terenie powiatu, mniej zaś na sprawach ideolo­ gii- Metody badawcze, jakie zastosowano to: analiza materia­ łów archiwalnych, kwerenda prasy oraz konfrontowanie da­ nych z opracowaniami naukowymi innych badaczy. Podsta­ wowym źródłem informacji, na którym się opierano, były ma­ teriały archiwalne. Akta Miasta Wolsztyn i Akta Starostwa Po­ wiatowego w Wolsztynie, które znajdują się w Archiwum Pań­ stwowym w Lesznie, są bardzo mocno zdekompletowane. Mimo tego pozostają bezcenne, szczególnie zachowane w ca­ łości sprawozdania starosty z życia politycznego oraz z życia związków i stowarzyszeń, obejmujące lata 1932-1939. Dane archiwalne uzupełnione zostały przez prasę. Do roku 1936 wy­ chodził „Orędownik na powiat wolsztyński”, a po 1936 r. „Głos Wolsztyński”. Oba pisma miały zabarwienie endeckie. W la­ tach 1926-1929 ukazywał się też sanacyjny „Głos Wolsztyń­ ski”. Mniejszość niemiecka miała także swoje pismo „Wołlste- iner Zeitung”. Dane lokalne uzupełniono na podstawie opra­ cowań obejmujących Wielkopolskę lub cały kraj. W pierwszym rozdziale przedstawiono charakterystykę po­ wiatu wolsztyńskiego w okresie międzywojennym. Głównie zajęto się czynnikami, które wpływały, a niekiedy determino­ wały zachowania polityczne ludności. Była to gospodarka, skład narodowościowy ludności oraz kwestia podziału administra­ cyjnego i władz samorządowych. 4. J. Holzer, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974 10 Drugi rozdział obejmuje opis działań partii politycznych. Naj­ istotniejszą opcją była formacja narodowa. W opisie jej działa­ nia archiwalia i prasa zostały uzupełnione przez pracę E. Maj5 oraz rozprawy doktorskie Z. Kaczmarka6 i K. Pawlaka7. Za­ gadnienia dotyczące obozu sanacyjnego w Wielkopolsce nie doczekały się jeszcze opracowania naukowego, dlatego część rozdziału dotycząca tej opcji oparta jest głównie