Z kart historii: Twórcy cementu portlandzkiego cz. III Joseph Aspdin pożarze w 1666 roku, który strawił ponad 2/3 za- Przypisywanie zasług uzyskania cementu portlandz- budowy miasta. Wykorzystanie dużych ilości wa- kiego Josephowi Aspdinowi jest na tyle powszech- pienia w pracach budowlanych w Londynie było ne, że w wielu różnego typu sondażach, w tym rów- w znacznej mierze zasługą Christophera Wrena nież w przeprowadzonych w 2013 roku badaniach (1632-1723), który w latach 1675-1710 zużył ankietowych „The 50 Greatest British Inventors”, J. około 30000 m3 wapienia z Portland do budowy Aspdin wymieniany jest jako jeden z największych nowej katedry św. Pawła, będącej symbolem Lon- brytyjskich wynalazców wszechczasów. dynu odrodzonego po wielkim pożarze. Joseph Aspdin (1778-1855) pochodził z Leeds Na początku XIX wieku w kamieniołomach Port- (Yorkshire). Swój zawód określał początkowo jako land wydobywano rocznie kilkadziesiąt tysięcy ton brickleier, a w późniejszym okresie jako cement wapienia, a duże zapotrzebowanie na ten kamień maker. Do 1817 roku pracował w firmie budowla- utrzymywało się również w późniejszym okresie. budownictwo nej ojca Thomasa Aspdina, a następnie rozpoczął Wapień portlandzki jest nadal eksploatowany własną działalność produkcyjną. W 1824 roku i uznawany za doskonały materiał budowlany. Za- uzyskał patent: An Improvement in the Mode of stosowano go między innymi przy wznoszeniu sie- Producing an Artifical Stone, w którym spoiwo sta- dziby ONZ w Nowym Jorku. nowiące przedmiot patentu określił mianem Port- Oddając sprawiedliwość innym, należy zaznaczyć, land cement. Wybór nazwy był znakomity. że przymiotnik dzierżawczy „portlandzki”, jako Joseph Aspdin wiedział zapewne doskonale, że synonim materiału budowlanego o najwyższej ja- wprowadzenie nowego spoiwa na rynek mate- kości, był używany również wcześniej. Analogie riałów budowlanych, poza wykazaniem jego rze- właściwości swoich zapraw z cechami wapieni czywistych zalet, wymaga również chwytliwych z Portland dostrzegał między innymi John Sme- działań marketingowych, prowadzących do wy- aton, zaś w 1780 roku Bryan Higgins, chcąc tworzenia u potencjalnych nabywców skojarzeń podkreślić wysoką jakość badanych przez siebie oferowanego materiału z będącym już na runku zapraw budowlanych, również porównał twardość produktem o ustalonej renomie, chętnie wykorzy- wykonanych z nich tynków do twardości wapie- stywanym od szeregu lat w pracach budowlanych. ni z Portland. Autorstwo nazwy Portland cement Określając przedmiot patentu jako cement port- przypisywane jest powszechnie J. Aspdinowi, landzki nawiązał do kolorystyki otrzymywanych jednak niektórzy badacze historii materiałów bu- z niego zapraw, które po stwardnieniu i wyschnię- dowlanych uważają, że wcześniej używał go mało ciu przyjmowały miłą dla oka, jasnoszarą barwę, znany producent spoiw William Lockwood. charakterystyczną dla wapieni z wyspy (półwy- Patent zgłoszony przez Aspdina 21 października spu?) Portland – skrawka lądu leżącego u połu- 1824 roku został udzielony 15 grudnia tegoż roku. dniowych wybrzeży Anglii w hrabstwie Dorset. Jest dokumentem krótkim, pozbawionym szczegó- (Isle of Portland łączy z lądem 28-kilometrowy łowych informacji technologicznych. wał akumulacyjny, co powoduje, iż bywa uznawa- Głównym składnikiem namiaru surowcowego był na zarówno za wyspę jak i półwysep). Był to bar- twardy wapień używany do budowy i naprawy na- dzo dobry pomysł, gdyż nazwę Portland cement wierzchni drogowych. J. Aspdin poddawał go kal- odczytać można również jako wskazanie miejsca cynacji i po zgaszeniu wapna mieszał na mokro ze James Aspdin – starszy syn pochodzenia lub wytwarzania spoiwa, chociaż na składnikami ilastymi, suszył i powtórnie wypalał. Josepha Aspdina Źródło: A.C. Davis – A Portland nigdy nie istniała żadna cementownia. Uzyskany w ten sposób klinkier był następnie mie- Hunderd Years of Portland Takie sugestie nie były bez znaczenia, gdyż wapie- lony na cement. Autor patentu nie określił jednak Cement 1824-1924. nie portlandzkie miały doskonałą opinię w środo- dokładnie składu mieszaniny surowcowej („biorę Concrete Publications Ltd. London wisku ówczesnych architektów i budowni- odpowiednią ilość”), ani temperatury, w jakiej na- 1924 czych. Były stosowane powszechnie na leży prowadzić wypalanie, stwierdził jedynie, że Wyspach Brytyjskich jako materiał temperatura powinna być na tyle wysoka, aby na- konstrukcyjny, dekoracyjny i rzeź- stąpił całkowity rozkład węglanu wapnia. biarski. Wykorzystywano je w bu- Sądząc z poczynań J. Aspdina (wypalanie w re- downictwie już w czasach rzym- latywnie niskiej temperaturze, traktowanie silnie skich, a także w średniowieczu. spieczonego materiału jako odpadu produkcyjne- Użyto ich między innymi do go) nie brał on pod uwagę tworzenia się nowych budowy Pałacu Westminster, związków chemicznych o właściwościach hydrau- Tower of London oraz London licznych. Nie można wykluczyć, iż przyświecała Bridge, zaś w nieco późniejszym mu idea, że taka właśnie obróbka termiczna pro- okresie Pałacu Buckingham, wadzi do powstania materiału o właściwościach British Museum i wielu innych zbliżonych do właściwości mieszaniny wapna pa- prestiżowych budowli. Wapień lonego i popiołów wulkanicznych. Uzyskiwał pro- z Portland zyskał wielką popular- dukt wolno wiążący o stosunkowo niskiej wytrzy- ność w XVII i XVIII wieku, zwłaszcza małości, znacznie różniący się od współczesnego 70 podczas odbudowy Londynu po wielkim cementu portlandzkiego. październik – grudzień 2016 Produkcję opatentowanego przez siebie spoiwa mie ojca. Cement wytwarzany pod jego kierow- rozpoczął J. Aspdin wraz z Williamem Beverleyem nictwem znacznie różnił się od produktu Josepha w Wakefield w pobliżu Leeds już w 1825 roku. Aspdina i wywołał sensację wśród użytkowników W tym też roku uzyskał kolejny patent na wytwa- materiałów wiążących. Zwiększenie w namiarze rzanie zaprawy murarskiej. Produkcja cementu surowcowym zawartości wapienia i podwyższenie portlandzkiego przez firmę Aspdin & Beverley roz- temperatury wypalania (spiekanie z udziałem fazy wijała się pomyślnie do 1837 roku. Wywłaszczenie ciekłej) spowodowało zmiany składu fazowego oraz spowodowane budową linii kolejowej przechodzącej duży wzrost wytrzymałości cementu. Pomimo ewi- przez tern zakładu, przerwało produkcję cementu dentnych różnic spoiw wytwarzanych przez ojca na pewien czas. Spółka Aspdin & Beverley została i syna, William Aspdin nie podjął starań o uzy- rozwiązana, zaś Aspdin, po przeniesieniu wytwórni skanie patentu, ani też nie nadał własnej nazwy w nieodległe miejsce również w Wakefield, konty- wytwarzanemu cementowi. Starał się natomiast nuował działalność produkcyjną w rodzinnej firmie wszelkimi sposobami chronić tajniki produkcji, o nazwie Joseph Aspdin & Co., angażując w nią dokonując między innym tajemniczych zabiegów, stopniowo swoich synów Jamesa i Williama. James które miały sugerować, iż uzyskanie odpowiedniej zajmował się sprawami administracyjno-finansowy- jakości klinkieru wymaga wprowadzenie do pieca mi, zaś William zagadnieniami technologicznymi. poza podstawowymi składnikami również innych, Względna łatwość procesu produkcyjnego spra- magicznych dodatków. W 1846 roku nastąpiły wiała, że mógł on zostać szybko opanowany przez zmiany własnościowe w firmie M. Maude, Son & konkurencję. Zapewne z tych też względów J. Co. i jej bankructwo w następnym roku. Aspdin wokół niektórych zabiegów technologicz- William Aspdin szybko znalazł nowych partne- nych roztaczał aurę tajemniczości i nie ujawniał rów – W. Robinsa oraz G. Goodwina i uruchomił ich szczegółów nawet współpracownikom. Twór- produkcję cementu portlandzkiego w Northfleet, czym kontynuatorem tego typu zachowań okazał w zakładzie, w którym przed laty rozpoczęto w An- się w niedalekiej przyszłości William Aspdin, który glii produkcję cementu romańskiego. W tym też wzbogacił je w zabiegi przypominające poczynania czasie opublikował w czasopiśmie „The Builder” średniowiecznych alchemików. Produkcja zakładu nieprawdziwą informację (często powtarzaną w li- rozwijała się powoli i miała lokalne znaczenie. Koń- teraturze), że wytwarzany przez jego ojca cement cząc swą działalność zawodową w 1844 roku J. portlandzki został użyty do zatamowania wycie- Aspdin przekazał kierownictwo fabryki starszemu ków wodnych, jakie miały miejsce w 1828 roku synowi – Jamesowi, którego pełen godności portret w trakcie budowy tunelu pod Tamizą. Konfabula- uznawany jest niekiedy błędnie za podobiznę Jose- cjami Williama Aspdina były również informacje pha Aspdina. Wydarzenia te poprzedził gwałtowny o tym, iż Joseph Aspdin już około 1821 roku wy- spór i wyjazd Williama z Leeds w 1841 roku, oraz twarzał cement portlandzki wysokiej jakości. ogłoszenie w prasie wspólnego oświadczenia ojca Cement produkowany przez W. Aspdina w 1848 i starszego syna, że William nie reprezentuje firmy roku był bardzo dobrym spoiwem. Wykonane Joseph Aspdin & Co. w jakichkolwiek sprawach i że z niego zaprawy charakteryzowały się 2,4 wyż- nie biorą oni odpowiedzialności za jakiekolwiek jego szą wytrzymałością niż zaprawy przygotowane ze zobowiązania finansowe. W tym też roku nastąpiła współczesnych mu najlepszych cementów romań- zmiana nazwy firmy na Joseph Aspdin & Son oraz skich i wykazywały o 20% wyższą wytrzymałość przekazanie Jamesowi przez ojca połowy udziałów niż zaprawy z cementu wytwarzanego w owym we wspomnianej firmie. Firma działała do śmierci czasie przez I.C. Johnsona. Cement W. Aspdina Jamesa Aspdina w 1873 roku. Cement portlandzki mógł być wykorzystany nie tylko jako materiał wytwarzany był w Wakefield do