PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz OLESNO (806) Warszawa 2004 Autorzy: A. Maćków*, J. Dziedziak *, J. Gruszecki*, J. Kochanowska*, J. Król*, J. Lis**, A. Pasieczna**, S. Wołkowicz** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp - A. Maćków................................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Maćków.................................................. 3 III. Budowa geologiczna - J. Gruszecki .................................................................................... 6 IV. Złoża kopalin - J. Gruszecki ............................................................................................... 9 1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej.................................................................................. 9 2. Kruszywo naturalne.......................................................................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J. Gruszecki.............................................................. 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - J. Gruszecki........................................ 13 VII. Warunki wodne - J. Dziedziak......................................................................................... 15 1. Wody powierzchniowe..................................................................................................... 15 2. Wody podziemne.............................................................................................................. 15 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 19 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna ............................................................................................. 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz................................................ 21 IX. Składowanie odpadów - J.Gruszecki ...............................................................................24 X Warunki podłoża budowlanego - J. Gruszecki.................................................................... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. Kochanowska............................................................ 35 XII. Zabytki kultury - J. Król.................................................................................................. 38 XIII. Podsumowanie - J. Gruszecki ........................................................................................ 39 XIV. Literatura........................................................................................................................ 40 I. Wstęp Przy opracowywaniu arkusza Olesno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Olesno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1997 w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym (Filo, Wójcik, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opra- cowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwo- wych w Katowicach, oraz wydziałach Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Opolu. Wyko- rzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkow- ników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie zwiadu terenowego. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie arkusza Olesno określają współrzędne:18°15’-18°30’ długości geograficznej wschodniej i 50°50’-51°00’ szerokości geograficznej północnej. Obszar arkusza położony jest w województwie opolskim obejmując częściowo powiaty: oleski i kluczborski. W powiecie oleskim znajdują się fragmenty gmin i miast: Gorzów Śląski i Olesno oraz gminy Radłów. Do powiatu kluczborskiego należy wschodni teren gminy La- sowice Wielkie oraz wycinki gminy i miasta Kluczbork. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza położony jest na granicy prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopol- skich oraz prowincji Wyżyn Polskich i podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. W grani- cach arkusza do Nizin Środkowopolskich należy część mezoregionu Równina Opolska w ma- kroregionie Nizina Śląska, a Wyżynę Śląsko-Krakowską reprezentują fragmenty mezoregio- nów: Obniżenie Liswarty, Próg Woźnicki i Próg Herbski w makroregionie Wyżyna Woźnic- ko-Wieluńska (fig. 1). 3 Fig. 1. Położenie arkusza Olesno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica prowincji; 2 - granica makroregionu; 3 - granica mezoregionu; 4 - większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregion Niziny Południowowielkopolskiej: 318.24 - Wysoczyzna Wieruszowska Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.52 - Pradolina Wrocławska; 318.56 - Równina Oleśnicka; 318.57 - Równina Opolska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.21 - Wyżyna Wieluńska; 341.22 - Obniżenie Liswarty-Prosny; 341.23 - Próg Woźnicki; 341.24 - Próg Herbski; 341.26 - Obniżenie Krzepickie Ukształtowanie powierzchni terenu w granicach arkusza jest zróżnicowane. Jego wyso- kość kształtuje się w granicach 185-285 m n.p.m. Najwyższy punkt położony jest w okolicy Skrońska, a najniższy znajduje się w dolinie Stobrawy. Część centralną i południową stanowi rozległa równina wodnolodowcowa, w obrębie której występują: pagóry kemów, wzgórza 4 morenowe (miejscowość Grodzisko), pojedyncze wydmy oraz obniżenia związane z erozyjną działalnością wód roztopowych. Północny fragment terenu arkusza zajmuje wysoczyzna mo- renowa z ciągami wzgórz morenowych (na północ od Biskupic), w obrębie których spotykane są też formy pochodzenia denudacyjnego. W okolicy Kościelisk zachował się fragment ku- esty zbudowanej z piaskowców, a w pobliżu Kozłowic odsłonięte jest podłoże dolnojurajskie, tworzące wysoczyznę pagórkowatą o wysokości 240-250 m n.p.m. Omawiany teren pod względem klimatycznym, należy prawie w całości do dzielnicy łódzkiej, a tylko jego niewielki południowo-wschodni fragment wchodzi w skład dzielnicy częstochowsko-kieleckiej. Na przeważającym obszarze średnia roczna suma temperatur po- wietrza waha się w granicach 7-8oC, suma opadów rocznych wynosi około 600 mm, dni z przymrozkami jest ponad 100, pokrywa śnieżna zalega 60-70 dni, a okres wegetacyjny trwa 210-220 dni. Na południowym wschodzie suma opadów rocznych wynosi 650-700 mm, a pokrywa śnieżna zalega 70-80 dni w roku. Przeważają wiatry z kierunku zachodniego i po- łudniowo-zachodniego (Kondracki, 1988). Lasy stanowią około 50% powierzchni arkusza. Większe ich kompleksy występują w południowo-zachodniej części arkusza oraz w części centralnej, w dolinie Stobrawy. Na całym obszarze przeważają gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas I-IVa. Gleby niższych klas bonitacyjnych zajmują niewielkie powierzchnie, często w pobliżu tere- nów leśnych. W obniżeniach dolin rzecznych spotykane są łąki na glebach pochodzenia orga- nicznego. Gospodarka omawianego terenu ma charakter rolniczo-leśny. Rolnictwo ukierunkowane jest na uprawę zbóż, głównie pszenicy i żyta oraz ziemniaków. Rozwinięta jest też hodowla trzody chlewnej. Niewielkim ośrodkiem miejsko-przemysłowym jest Olesno, na terenie któ- rego znajduje się kilka niewielkich przedsiębiorstw przemysłu przetwórstwa rolno- spożywczego i odzieżowych oraz jeden większy zakład - Zakłady Metalowe, produkujące armatury grzewcze i szpitalne. Na omawianym obszarze dość dobrze rozwinięty jest przemysł wydobywczo- przetwórczy kopalin. Eksploatowane są trzy złoża iłów ceramiki budowlanej oraz jedno złoże piasków. Surowiec ilasty przerabiany jest w cegielniach w: Kozłowicach, Boroszowie i Wy- sokiej. Sieć dróg jest dobrze rozwinięta. Głównym węzłem komunikacyjnym jest Olesno, w którym krzyżują się drogi regionalne: Opole-Częstochowa, Olesno-Wieluń i Olesno- Gliwice z drogą krajową Katowice-Poznań. Przez obszar arkusza, z północnego zachodu na południowy wschód, przebiega odcinek linii kolejowej Kluczbork-Lubliniec. 5 III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Olesno przedstawiono na podstawie Szczegółowej Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Olesno wraz z objaśnieniami (Haisig, Wila- nowski, 1992a, b). Analizowany teren leży na styku monokliny przedsudeckiej i monokliny ślą- sko-krakowskiej. Podłoże podczwartorzędowe budują tam utwory: górnego triasu (retyku), jury dolnej i środkowej oraz trzeciorzędu. Ich wychodnie na powierzchni podczwartorzędowej