NIEPODLEGŁOŚĆ pod redakcją Marka Gałęzowskiego, Jana M. Rumana WARSZAWA 2010 NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 1 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 Seria „Biblioteka Biuletynu IPN”, tom 4 Redakcja serii: Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka Redakcja tomu: Marek Gałęzowski i Jan M. Ruman Projekt okładki i strony tytułowej Piotr Życieński Korekta Magdalena Jagielska Wydawca IPN–KŚZpNP Ul. Towarowa 28 00–839 Warszawa Druk i oprawa Legra Sp. z o.o. ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2010 ISBN 978–83–7629–149–9 NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 2 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 Od wydawcy W dziewięćdziesiątą rocznicę Bitwy Warszawskiej z 1920 r. proponujemy Czytelnikom niewielki zbiór artykułów – w więk- szości publikowanych na łamach „Biuletynu IPN” – o drogach do Niepodległości, o walce o Wolną, Całą, Niepodległą Rzeczpospoli- tą. W tomie znalazła się rozmowa wybitnych historyków o dwóch głównych nurtach zabiegających o wolność i zjednoczenie wszyst- kich ziem Rzeczypospolitej – o irredencie zakorzenionej w trady- cji powstańczej i o pracy organicznej mającej na celu zachowanie i umocnienie substancji narodowej. Liczne teksty przedstawiają za- rys dziejów polskich formacji zbrojnych tworzonych na historycz- nych ziemiach polskich, a także na Wschodzie i na Zachodzie, które miały tylko jeden cel – przyczynić się do odzyskania Niepodległości Ojczyzny. Nie zabrakło też sylwetek, które uosabiają urzeczywist- nione marzenie o wolnej Polsce – obok Józefa Piłsudskiego i Roma- na Dmowskiego Czytelnicy znajdą w tym zbiorze szkice o Kazimie- rzu Sosnkowskim, Aleksandrze Sulkiewiczu, Leopoldzie Lisie-Kuli, a także o kontynuatorach idei niepodległości – naśladowcach Orląt Lwowskich z czasu II wojny światowej i o strażniku pamięci Nie- podległej w okresie komunizmu – Wojciechu Ziembińskim. Każde pokolenie ma swój punkt odniesienia w dążeniu do wol- ności. Dla naszego pokolenia, które w 1980 r. tworzyło „Solidarność” takim noszonym stale w sercu, zobowiązującym do zrzucenia obce- go jarzma testamentem było Polskie Państwo Podziemne, a zwłasz- cza danina krwi złożona w Powstaniu Warszawskim. Dla tych, któ- rzy dziś wchodzą w dorosłe życie idea wolnej Polski jest związana z „Solidarnością”, z oporem Narodu wobec stanu wojennego i z od- zyskaniem suwerenności w 1989 r. Ale nie możemy zapomnieć, że dla pokoleń naszych ojców i dziadków punktem odniesienia była tradycja legionowa, tradycja zmagań o przywrócenie Państwa Pol- skiego na mapach Europy i świata po 123 latach zaborów, a także zryw całego Narodu, który zaowocował powstrzymaniem nawa- ły bolszewickiej u wrót Warszawy, a następnie wyparciem wroga z Kresów i ustaleniem wschodniej granicy na Zbruczu i Wilii. NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 3 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 Polska Wolna, Cała, Niepodległa nie przetrwała długo, ledwie dwa- dzieścia lat. Ale te dwadzieścia lat wystarczyło, by ukształtować poko- lenie, które chwyciło za broń wobec napaści z Zachodu i ze Wschodu w 1939 r. Te dwadzieścia lat wystarczyło, by zaszczepić młodzieży pa- triotyzm, który zaprowadził ją na barykady Powstania Warszawskie- go, a potem do oddziałów Podziemia Niepodległościowego, które stanęło do walki z narzuconą komunistyczną władzą. Pokolenie wy- chowane w Niepodległej, pomimo wszechobecnej w peerelu indok- trynacji, zdołało przekazać swoim dzieciom tęsknotę za wolną Polską. We wszystkich kościołach, to ono, niezmiennie śpiewało – ucząc nas – „Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie”. Marzenie o wolnej Rzecz- pospolitej, o pełnym godności Orle w koronie, o zrzuceniu jarzma obcej dominacji spełniło się po kilkudziesięciu latach. Książka, którą oddajemy w Państwa ręce jest naszym hołdem wobec wybitnych przywódców i szeregowych żołnierzy, wobec doświadczonych strategów i uczniów, a często także uczennic, dla których wskrzeszenie Niepodległej Rzeczypospolitej było naj- ważniejszym życiowym zadaniem; dla których wolność Polski była wartością cenniejszą niż życie. Książka „Niepodległość”, to także przypomnienie ceny wolności Ojczyzny. W naszych pokojowych czasach również trzeba pamiętać, że miłość żąda ofiary. Miłość Oj- czyzny nie może stać się tylko pustym sloganem. Pokolenia, które nie musiały składać tak wielkiej ofiary cierpień i krwi za odzyskanie i zachowanie wolności są dłużnikami tych, którzy oddali wszystko, abyśmy mogli żyć w wolności. Ten dług rodzi zobowiązanie do od- dawania Polsce owoców naszej uczciwej pracy, do dumy, że jeste- śmy dziećmi wspaniałego, miłującego wolność Narodu. Papież Jan Paweł II nawiedzając Cmentarz Ofiar Wojny 1920 r. w Radzyminie pod Warszawą mówił: „Wiecie, że urodziłem się w roku 1920, w maju, w tym czasie, kiedy bolszewicy szli na Warsza- wę. I dlatego noszę w sobie od urodzenia wielki dług w stosunku do tych, którzy wówczas podjęli walkę z najeźdźcą i zwyciężyli, płacąc za to swoim życiem. Tutaj, na tym cmentarzu, spoczywają ich docze- sne szczątki. Przybywam tu z wielką wdzięcznością, jak gdyby spłaca- jąc dług za to, co od nich otrzymałem”. Ciesząc się wolnością, warto wziąć tę niewielką książkę nawet na wakacyjne wojaże. Zatrzymać się z nią nad rozsianymi po całej Polsce mogiłami żołnierzy. Wsłu- chać się w ich marzenia o Niepodległej, za które oddali życie. Jan M. Ruman NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 4 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 SPIS TREŚCI Jan Żaryn, Chwała niepokornym ..................................................................... 7 Różnymi drogami do niepodległości, rozmowa Marka Gałęzowskiego z Krzysztofem Kawalcem, Włodzimierzem Suleją i Pawłem Wieczorkiewiczem .......................................................................................... 15 Włodzimierz Suleja, Irredenta polska ............................................................. 37 Piotr Szubarczyk, Naczelnik ............................................................................... 45 Władysław Bułhak, Dyplomacja Romana Dmowskiego .......................... 65 Jerzy Kirszak, Związek Walki Czynnej ........................................................... 77 Paweł Kosiński, Legiony to żołnierska nuta ................................................. 91 Daniel Koreś, Szlakiem Żelaznej Brygady .................................................... 115 Jerzy Kirszak, Współtwórca niepodległości. Opowieść o życiu Kazimierza Sosnkowskiego w latach 1885–1918 ................................ 133 Marek Gałęzowski, Tatar Piłsudskiego ........................................................... 151 Michał Kurkiewicz, Urodzony 11 listopada ................................................. 165 Piotr Cichoracki, Bajończycy ............................................................................. 177 Paweł Kosiński, Błękitna Armia ....................................................................... 187 Kazimierz Krajewski, Nie tylko Dowborczycy ............................................. 197 Krzysztof Polechoński, Zapomniana legenda ............................................. 213 Daniel Koreś, Zerwane pęta ............................................................................... 225 Krzysztof Hoff, Powstańcze skrzydła ............................................................. 239 Sebastian Rosenbaum, Górny Śląsk na zakręcie. Konflikty narodowe i społeczne na pruskim Górnym Śląsku w latach 1918–1921 ......... 249 Paweł Wieczorkiewicz, Rok 1920 – trudne zwycięstwo ........................... 267 Marek Gałęzowski, Na wzór Orląt Lwowskich ............................................ 285 Grzegorz Waligóra, Wojciech Ziembiński ...................................................... 299 Wykaz skrótów ........................................................................................................ 309 Indeks ......................................................................................................................... 310 NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 5 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 NNiepodległość_26_05_2.inddiepodległość_26_05_2.indd 6 22010-06-16010-06-16 113:14:123:14:12 JAN ŻARYN CHWAŁA NIEPOKORNYM Pierwsza wojna światowa zakończyła się 11 listopada 1918 r. pod- pisaniem przez upadające Niemcy rozejmu na froncie zachodnim. Zmieniła ona obraz świata – wyrwała Stany Zjednoczone z trady- cyjnej izolacji; Starym Kontynentem wstrząsnęły ruchy rewolucyj- ne; monarchie zostały pokonane przez demokracje; a narody w imię idei samostanowienia odzyskały wolność. Jednakże nie wszystkie, niektóre z nich – czasem nawet dłużej niż Polacy – czekały jeszcze na swoją chwilę. Bohdan Cywiński napisał swego czasu o pokoleniu, któ- re urodziło się w epoce pozytywizmu warszawskiego, a na- stępnie budowało odrodzoną Polskę, nazywając je pokoleniem niepokornych. To określenie stanowi klucz do zrozumienia wydarzeń, które poprzedziły odzyskanie przez Polskę niepodle- głości. Niepokorni wypracowali bowiem podstawy programo- we najważniejszych do dziś obozów ideowo-politycznych – od socjalistycznego, przez chrześcijańsko-demokratyczny, ludowy po narodowy. Tym samym, mimo braku własnej państwowości, polskie elity intelektualne końca XIX w. włączyły się w budowa- nie nowoczesnego narodu. Jednocześnie, poprzez samoorgani- zację (szczególną rolę odegrała tutaj Liga Narodowa), zastąpiły niejako państwo i jego instytucje. Podobne procesy w bardziej komfortowych warunkach zachodziły wówczas w całej Europie. Tam wszakże, co widać na przykładzie Włoch i Niemiec, szczegól-