„Przeszłoć Demograficzna Polski” 38, 2016, nr 3 DOI: 10.18276/pdp.2016.3.38-04 Cezary Kuklo Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Historyczno-Socjologiczny email: [email protected] Ludnoć parafii Trzcianne w wietle spisu wiernych z 1843 roku The Population of the Parish of Trzcianne in the Light of the List of the Congregation Dated 1843 Abstrakt Abstract Artykuł rozpoczyna cykl publikacji The article initiates a publishing cycle powiconych opisaniu procesów moder- devoted to the description of modernising nizacyjnych zachodzących w XIX wieku processes taking place in the 19th century na obszarach połoonych na wschód od in the areas east of the Vistula River. The Wisły. Jego celem jest przedstawienie sta- publications are intended to present the nu, rozmieszczenia i struktury demogra- state, distribution and demographic struc- ficznej populacji wiejskiej (chłopi i drob- ture of the rural population (peasants and na szlachta) parafii Trzcianne u schyłku the lower layers of the gentry) living wi- I połowy XIX wieku, połoonej peryfe- thin the parish of Trzcianne at the end of ryjnie w stosunku do przemian zacho- the first half of the 19th century; the parish dzących w Europie. Podstaw ródłową was situated peripherally in relation to the analiz stanowi rkopimienny spis miesz- changes taking place in Europe. A handw- kaców parafii z 1843 roku. Badana po- ritten list of the inhabitants of the parish, pulacja charakteryzowała si reprodukcją dated 1843, is the main source. The featu- rozszerzoną i niskimi rozmiarami celibatu res of the population under research were definitywnego. Dla obu podstawowych its extended reproduction and a tiny size grup społecznych mieszkaców parafii, of definite celibacy. The main goal of both chłopów i drobnej szlachty, szybkie zało- basic social groups – peasants and petty enie rodziny było nadrzdnym celem. gentry – was to found a family as soon as possible. 80 Cezary Kuklo Wstęp W polskiej demografii historycznej studia nad zaludnieniem i ruchem na- turalnym ludnoci rónych zasigów terytorialnych w XIX stuleciu naleą do najczciej podejmowanych od wielu lat1. Cenne prace Stanisława Borowskiego2, Tadeusza Ładogórskiego3, Kazimierza Wajdy4, Krzysztofa Zamorskiego5, Juliana K. Jaczaka6 i wielu innych7, koncentrowały si przede wszystkim na stosunkach demograficznych i przemianach społeczno-gospodarczych Wielkopolski, ląska, Pomorza, Galicji i Królestwa Polskiego. Zdecydowanie mniejszym zaintereso- waniem badawczym cieszy si problematyka demograficzna w odniesieniu do ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej szlacheckiej, włączonych bezpored- nio w latach 1772–1795 do Cesarstwa Rosyjskiego. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy było znaczne opónienie przeprowadzania spisów ludnoci przez rosyjską administracj pastwową w porównaniu z Cesarstwem Austriackim 1 Praca powstała w ramach projektu „Procesy modernizacyjne w tradycyjnym społeczestwie Europy peryferyjnej”, sfinansowanego ze rodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2014/15/B/HS3/02202. 2 Stanisław Borowski, „Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806–1914’’, Prze- szłoć Demograficzna Polski (dalej: PDP) 1 (1967): 111–130; tene, „Rozwój demograficzny i pro- blem maltuzjaski na ziemiach polskich pod panowaniem nie mieckim w latach 1807–1914’’, PDP 3 (1970): 125–142; tene, „Emigracja i równowaga społeczna podczas rewolucji demograficznej w Europie rodkowej i niektórych krajach sąsiednich’’, PDP 4 (1971): 241–259. 3 Tadeusz Ładogórski, „Ruch naturalny ludnoci ląska w latach 18 16–1849’’, PDP 4 (1971): 61–109. 4 Kazimierz Wajda, Migracje ludnoci wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914 (Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossoliskich, 1969); tene, „Transformacja demograficzna a industrializacja na przykładzie Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku’’, PDP 26 (2005): 157–166. 5 Krzysztof Zamorski, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Gali- cji. Ludnoć Galicji w latach 1857–1910 (Kraków–Warszawa: Uniwersytet Jagielloski, Polskie Towarzystwo Statystyczne, 1989); tene,Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnociowych innych obszarów Europy rodkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w. (Kraków: Uniwersytet Jagielloski, 1991). 6 Julian K. Jaczak, „Statystyka ludnoci Królestwa Polskiego (1815–1830)’’, PDP 14 (1983): 3–28; tene, „Statystyka ludnoci Królestwa Polskiego (1830–1844)’’, PDP 16 (1985): 25–49; ten- e, „Statystyka ludnoci Królestwa Polskiego (1845–1866)’’, PDP 17 (1987): 127–164; tene, „Sta- tystyka ludnoci Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w.’’, PDP 19 (1994): 47–116. 7 Wymienić tu mona z całą pewnocią interesujące studia StefanaKowala, Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwilańskiego w latach 1871–1914. Przemiany demograficzne i spo- łeczno-zawodowe (Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, 1982); Andrzeja Piąt- kowskiego, Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich w latach 1815–1850 (Toru: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1990); Agnieszki Zieliskiej, Przemiany struktur demogra- ficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku (Toru: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012); Dariusza K. Chojeckiego, Od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego. Demografia i zdro- wotnoć głównych orodków miejskich Pomorza Zachodniego w dobie przypieszonej industria- lizacji i urbanizacji w Niemczech (1871–1913) (Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, 2014). Ludnoć parafii Trzcianne w wietle spisu wiernych z 1843 roku 81 i Królestwem Pruskim w XIX wieku, skutkujące brakiem wartociowej urzdo- wej statystyki demograficznej z okresu sprzed 1897 roku8. Nic wic dziwnego, e literatura demograficzna dotycząca tyche terenów jest wicej ni skromna9. Tymczasem pewną orientacj o cechach demograficznych ludnoci zamieszku- jącej ziemie polskie włączone w skład imperium Romanowów moe przynieć daleko szersza ni do tej pory eksploracja parafialnych spisów wiernych prze- prowadzonych w XIX stuleciu, licznie zalegających w archiwach kocielnych10. Celem artykułu jest przedstawienie stanu, rozmieszczenia i struktury demo- graficznej populacji wiejskiej złoonej z chłopów i drobnej szlachty zamieszka- łych w parafii Trzcianne, na północnym Podlasiu, w 1843 roku. W ramach tak okrelonego celu, obok ogólnej oceny wartoci badawczej podstawy ródłowej, zostanie dokonana charakterystyka ludnoci według płci, wieku oraz jej stanu cy- wilnego. Wyrónione tutaj zagadnienia badawcze naleą do jednych z najbardziej podstawowych charakterystyk populacji. Ich waga poznawcza jest tym wiksza, e struktura ludnoci pozostaje pod wpływem intensywnoci podstawowych pro- cesów demograficznych – rozrodczoci, umieralnoci, małestw i przemiesz- cze migracyjnych. Wprawdzie punkt cikoci bada połoono na całociowej charakterystyce ludnoci parafii Trzcianne, to jednak za wane i interesujące uznano take moliwoć zobrazowania niektórych zagadnie w zrónicowaniu społecznym – chłopów i drobnej szlachty. Parafia Trzcianne, erygowana w 1496 roku przez Aleksandra Jagielloczyka, wielkiego ksicia litewskiego, naley do najstarszych na Podlasiu11. Od samego początku rozległa terytorialnie, obejmowała ziemie połoone w dorzeczu rzek Biebrzy i Narwi i była jedną z najwikszych w zachodniej czci diecezji wile- skiej. Jak wynika ze sporządzonego w 1607 roku przez ówczesnego plebana, ks. Seweryna Jeewskiego, wykazu wsi, zamieszczonego w ksidze lubów, parafia 8 Na znaczne braki take bardziej zaawansowanych statystyk ludnociowych austriackiej i pruskiej w odniesieniu do ziem polskich pod zaborami zwracała uwag Irena Gieysztorowa, „Niewiarygodnoć statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. i potrzeba jej korekty’’, PDP 12 (1980): 179–190. 9 Tylko demograficzne problemy ludnoci ydowskiej na Białorusi doczekały si jak do tej pory podsumowania w pracy Barbary Stpniewskiej-Holzer, ydzi na Białorusi. Studium z dziejów osiedlenia w pierwszej połowie XIX w. (Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013). Interesującym przyczynkiem odsłaniającym z kolei ycie społeczne i gospodarcze chło- pów podolskich jest artykuł Konrada Rzemienieckiego, „Gospodarstwo chłopskie w wybranych wsiach dóbr teofilskich na Podolu w 1827 roku’’, PDP 35 (2104): 41–54. 10 Wskazują na to np. kwerendy przeprowadzone w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku, Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie oraz w archiwach zachodniej Ukrainy, zob. Piotr Guzowski, Radosław Poniat, „Spisy spowiednicze z XVIII–XIX w. w zbiorach Archi- wum Diecezjalnego w Drohiczynie’’ (w druku); Piotr Guzowski, „Spisy ludnoci w archiwach zachodniej Ukrainy do 1914 r.’’ (w druku). 11 Jan Fijałek, Władysław Semkowicz, wyd., Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wi- leńskiej, t. 1: 1387–1507 (Kraków: Polska Akademia Umiejtnoci, 1948), 511–512, nr 439. 82 Cezary Kuklo na początku XVII wieku obejmowała swoim zasigiem 32 wiksze i mniejsze osiedla12, za u schyłku XVIII stulecia w jej skład wchodziło ju 36 wiosek i miejsc z domostwami13. Lata nastpne charakteryzowały si dalszym postpem osadnictwa, bowiem według wizytacji z 1829 roku parafia Trzcianne obejmowała swoim zasigiem 50 wiosek14. Wikszoć mieszkaców była katolikami. W dru- giej połowie XVI wieku na terenie parafii funkcjonowała take cerkiew w Bogu- szewie, obsługująca ludnoć ruską. W póniejszym okresie funkcjonowała ona ju jako cerkiew unicka. Równolegle z rozwojem przestrzennym osadnictwa na terenie parafii dokonywał si proces przechodzenia unitów na obrządek łaciski, gdy ju na początku lat 70. XVIII wieku dziekan unickiego dekanatu podlaskie- go, ks. Bazyli Benedykt Guttorski, wyranie stwierdził brak parafii