FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE VAKGROEP BEELDENDE KUNST ACADEMIEJAAR 2007 – 2008 SPEL MET DE DOOD BIJ VROUWELIJKE KUNSTENAARS Een comparatieve studie van de doodsthematiek in het fotografisch oeuvre van Sally Mann, Lucinda Devlin, Hannah Wilke en Francesca Woodman door Stefanie PAPE Promotor: Prof. Dr. Claire Vandamme Paper tot het behalen van de graad van Academische Master in de Kunstwetenschappen 1. Voorstelling van het project ...................................................................................... 6 1.1 Motivatie .................................................................................................................... 6 1.2 Vraagstelling ............................................................................................................. 8 1.3 Doelstelling ................................................................................................................ 8 1.3 Doelstelling ................................................................................................................ 9 2. Materialen en methoden ...........................................................................................10 3. Inleiding ........................................................................................................................14 3.1 Situering van de begrippen dood en vrouw(elijk) en fotografie ..........................14 3.1.1 De Dood .............................................................................................................14 3.1.2 Vrouw(elijk) .......................................................................................................16 3.1.3 Fotografie ...........................................................................................................20 3.2 Beknopt overzicht van de doodsthematiek binnen de kunstgeschiedenis .......22 3.2.1 Algemeen overzicht ...........................................................................................22 3.2.2 Vrouwelijke kunstenaars en hun spel met de dood .....................................27 3.2.3 Besluit ................................................................................................................32 4. De vrouwelijke kunstenaars en hun spel met de dood binnen het medium fotografie ...........................................................................................................................34 4.1 Sally Mann ...............................................................................................................34 4.1.1 De verloren onschuld .......................................................................................34 4.1.2 De moederschoot en de dood ..........................................................................37 4.2 Lucinda Devlin .........................................................................................................41 4.2.1 De psychologie van interieurs .........................................................................41 4.2.2 Levensdrift en doodsverlangen doorheen architecturale ruimtes ...............43 4.3 Hannah Wilke ..........................................................................................................47 4.3.1 Vrouwelijkheid: feminisme of narcisme (?) ....................................................47 4.3.2 Vrouwelijkheid en de Dood ..............................................................................50 4.4 Francesca Woodman ...............................................................................................55 4.4.1 Op de grenzen van het zijn: verdwijnen en verschijnen ...............................55 4.4.2 De transcendentie van de fotografie ...............................................................59 5. Comparatieve analyse van de doodsthematiek ....................................................60 5.1 De drijfveren tot een spel met de dood binnen hun fotografisch oeuvre ..........60 5.1.1 Vanuit het kunstwerk en de verhouding tot het oeuvre ..............................61 5.1.2 Vanuit de kunstenaar ......................................................................................64 5.1.3 Besluit ................................................................................................................67 5.2 Aardse realiteit versus spirituele transcendentie (?) ...........................................67 5.2.1 Aardse realiteit: de dood en zijn gedaanten binnen de werkelijkheid ........68 5.2.2 Transcendentie: de dood als onmogelijke essentie die de werkelijkheid overstijgt ......................................................................................................................73 5.2.3 Besluit ................................................................................................................76 5.3 De dood als taboe (?) ...............................................................................................76 5.3.1 Besluit ................................................................................................................78 5.4 Het medium fotografie en de dood ........................................................................79 5.5 Het Portret en de dood ............................................................................................80 5.5.1 Het herinnerende portret en de moeder – kind relatie .................................82 5.5.2 Het zelfportret in de nabijheid van de dood (?) .............................................89 5.5.3 Aanwezigheid versus afwezigheid (?) in het portret ......................................95 5.5.4 Besluit ................................................................................................................98 5.6 Levensdrift en doodsverlangen ..............................................................................99 5.6.1 Eros, Thanatos en het vrouwenlichaam ......................................................100 5.6.2 Levensdrift en doodsverlangen in architecturale ruimtes .........................105 5.6.3 Besluit ..............................................................................................................108 6. Besluit .........................................................................................................................109 6.1 Terugkoppelend naar de onderzoeksvragen .......................................................109 6.2 Problematische aspecten ......................................................................................110 6.3 Mogelijkheden tot verder onderzoek ...................................................................112 7. Bibliografie .................................................................................................................113 Lijst met afbeeldingen ..................................................................................................125 Internetbronnen ............................................................................................................132 Dankwoord ......................................................................................................................220 Masterproef 1. Voorstelling van het project 1. Voorstelling van het project: Spel met de dood bij vrouwelijke kunstenaars. Een comparatieve analyse van de doodsthematiek in het fotografisch oeuvre van Sally Mann, Lucinda Devlin, Francesca Woodman en Hannah Wilke. 1.1 Motivatie Wetenschappelijke motivatie De dood, een alomtegenwoordig en onvermijdelijk aspect dat met het leven verbonden is, en de daarmee rijzende vragen naar de zin van het leven, de ziel,… teisteren de mensheid al vanaf zijn prille bestaan. Vandaag zijn deze vragen naar leven en dood nog steeds brandend actueel en universeel. Het is een onafgesloten debat, een debat dat nog eeuwig zal doorgaan aangezien er geen sluitend antwoord is op de vraag ‘wat is dood’. De doodsthematiek is dus een notie die op ons allen betrekking heeft. En na een eerste verkennend literatuuronderzoek 1 kan gesteld worden dat er nog weinig vergelijkend onderzoek verricht is naar de doodsthematiek bij verschillende vrouwelijke kunstenaars. Eveneens zijn de vier Amerikaanse kunstenaressen/fotografes, Sally Mann, Lucinda Devlin, Francesca Woodman en Hannah Wilke, geen algemene kennis binnen de Europese grenzen. Persoonlijke motivatie Het idee van een onderzoek naar het thema spel met de dood bij vrouwelijke kunstenaars ontstond vanuit verschillende invalshoeken. Ten eerste werd ik enkele jaren geleden aan het denken gezet over het gegeven van vrouwen in de kunst, door het lezen van Cynthia Freelands inleiding tot de kunsttheorie ‘Maar is het kunst?’ 2. In dit boek wijdt ze een hoofdstuk – vijf: Sekse, genie en guerrilla girls – aan de minderheidsgroepering van vrouwelijke kunstenaars en de dominantie van mannen in het kunsthistorische canon. Hoewel er reeds een vruchtbare strijd werd gevoerd door feministen, die voornamelijk 1 PAPE S., ‘Spel met de dood bij vrouwelijke kunstenaars’ [bachelorpaper]. 2 FREELAND C. (2004), pp. 115-136. Stefanie Pape 6 Masterproef 1. Voorstelling van het project gedurende de negentiende en twintigste eeuw opkwamen voor de gelijke rechten van de vrouw ten opzichte van de man op alle vlakken van het leven, is er hedendaags nog steeds onderhuids een scheiding man – vrouw aanwezig. Of zoals de Duitse hedendaagse kunstenares Birgit Brenner het in een gesprek 3 verwoordde: elke vrouw die haar dromen nastreeft wordt als een feministe bestempelt. Want vrouwen moeten harder vechten om hun dromen te verwezenlijken. Het was eveneens opvallend voor mezelf om vast