Krakowskie Studia Międzynarodowe U n ite d N a t i o n i A T im e fo r R e n e w a l KARTA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH 1945-2005 NUMER SPECJALNY redakcja JAN STASZKÓW numer 1 (II) Kraków 2005 I Krakowskie 1 Studia I Międzynarodowe S P I S T RJE Ś CJ 5 Jan Staszków: Wprowadzenie 9 Adam D. Rotfeld: Nowy akt polityczny dla Narodów Zjednoczonych na XXI wiek: w poszukiwaniu nowych odpowiedzi 21 Jan Czaja: Świat ONZ - upadek czy nowe szanse? 31 Władysław Czapliński: Organizacje regionalne a użycie siły. Kilka uwag na tle rozdziału VIII Karty Narodów Zjednoczonych 47 Maria M. Kenig-Witkowska: Implementacja rezolucji Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych w świetle prawa Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia systemowe 61 Wojciech Kowalski: ONZ a reintegracja narodowego dziedzictwa kulturowego 73 Piotr Ogonowski: Działania ONZ na rzecz rozwoju 85 Tadeusz Paleczny: ONZ wobec procesów globalizacji 99 Jan Staszków: Polska 51. krajem sygnatariuszem Karty Narodów Zjednoczonych 111 Janusz Symonides: Organizacja Narodów Zjednoczonych w zmieniającym się świecie. Konieczność reformy i podjęcia nowych wyzwań 135 Noty o autorach Krakowskie Studia Międzynarodowe Jan Staszków WPROWADZENIE 60. rocznica podpisania Karty Narodów Zjednoczonych, dokumentu kreującego Organizację Narodów Zjednoczonych, daje asumpt do szerokiej dyskusji. Dyskusja ta dotyczy tak samego funkcjonowania Organizacji, jak i tekstu Karty Narodów Zjednoczonych. Krytyka Organizacji w wielu wypadkach nie jest słuszna, bowiem wymaga się od niej zachowań, do których nie ma kompetencji (nie jest ona super- rządem ani superparlamentem świata) - jednak wiele krytycznych ocen działalno­ ści ONZ ma swe uzasadnienie. Tekst Karty' Narodów Zjednoczonych opracowany został w 1945 roku, podpis pod nim złożyło wówczas 51 państw. Dziś państw członkowskich ONZ jest 191. Układ sił w latach drugiej wojny światowej i zaraz po jej zakończeniu (tekst Karty podpisano w dniu 26 czerwca 1945 roku, 6 tygodni po podpisaniu przez Niemcy kapitulacji) jest diametralnie różny od obecnego. Państwa „nieprzyjaciel­ skie” z okresu II wojny światowej stały się po 60 latach potęgami gospodarczymi i politycznymi z aspiracjami do stałego członkostwa w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Historia zatoczyła ogromne koło. Ten stan rzeczy usprawiedliwia i krytyczną ocenę obecnej sytuacji i szeroką dyskusję wokół zmian, jakie winny się dokonać w samej Organizacji. Rocznica podpisania Karty Narodów Zjednoczonych stała się dobrą okazją do zaproszenia grona specjalistów, przede wszystkim zajmujących się prawem międzynarodowym publicznym, w tym problematyką ONZ lub tematyką pokrewną do wyrażenia swego zdania w tej materii, co zaowocowało pracami składającymi się na numer specjalny Krakowskich Studiów Międzynarodowych. Wydanie tego numeru zbiegło się w czasie z konferencją naukową na ten temat oraz wystawą dokumentów związanych z podpisaniem przez Polskę Karty Narodów Zjednoczo­ nych zorganizowanych przez Krakowską Szkołę Wyższą im. Andrzeja Frycza Mo­ drzewskiego. Oba te wydarzenia zostały objęte honorowymi patronatami ministra spraw zagranicznych RP Adama Daniela Rotfelda i Ośrodka Informacyjnego Or­ ganizacji Narodów Zjednoczonych w Warszawie. Tom otwiera artykuł Adama Daniela Rotfelda. Autor poszukuje odpowie­ dzi na dwa pytania: ,jak umocnić Narody Zjednoczone jako wspólnotę wartości i zapewnić przestrzeganie tych wartości w praktyce przez państwa członkowskie” oraz Jak dostosować Narody Zjednoczone do jakościowo nowych wyzwań w sfe­ rze bezpieczeństwa... do stawienia czoła terroryzmowi międzynarodowemu i roz­ przestrzenianiu broni masowego rażenia”. Po sześćdziesięciu latach stosowania Karty „...istnieje potrzeba zdefiniowania lub zredefiniowania [...] niektórych fundamental­ nych dla prawa międzynarodowego zasad...”, takich jak zasada suwerenności państw, zasada demokracji, zasada nieinterwencji, zasada samostanowienia czy w końcu prawo do samoobrony. Autor w swej pracy rekapituluje polskie propozycje i inicjatywy zmie­ rzające do usprawnienia funkcjonowania Organizacji. Jan Czaja krytycznie ocenia działalność Organizacji „bezsilnej w konflik­ tach międzynarodowych i sporach politycznych [...] niezdolnej, by bez zgody wiel­ kich zmieniać świat...” Wszystko to powodowało, że rola Organizacji malała, a to prowadziło w wielu wypadkach do pomijania Organizacji w rozwiązywaniu kon­ fliktów. „Centralna rola i znaczenie ONZ w stosunkach międzynarodowych zostało zakwestionowane przede wszystkim przez Stany Zjednoczone. Ten niegdysiejszy akuszer a przez wszystkie lata sponsor ONZ, „atakowany za własne pieniądze”, zgorszony był nie tylko nieskutecznością Narodów Zjednoczonych, ale i skanda­ licznym rozrostem biurokracji”. Autor analizuje i przedstawia możliwe w przyszło­ ści rozwiązania funkcjonowania Organizacji, odpowiadając na oryginalnie posta­ wione pytanie: koniec porządku westfalskiego czy ONZ-etowskiego? Władysław Czapliński analizuje problematykę użycia siły w stosunkach międzynarodowych, a w szczególności rolę, jaką w obecnej chwili mogą odegrać i odgrywają organizacje regionalne. Autor przedstawia przykłady angażowania się Organizacji regionalnych w rozwiązywanie konfliktów i partycypacji w tym zakre­ sie ONZ. Przychyla się do wyznaczenia większej roli organizacjom regionalnym, które w swej działalności doprowadzą do „podważenia monopolu RB w zakresie użycia siły”. Jednak takie rozwiązanie służyć będzie „efektywnemu zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego”. Na implementacji rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ w prawie wspól­ notowym skoncentrowała się Maria Magdalena Kenig-Witkowska. Autorka anali­ zuje stan prawny obowiązujący państwa członkowskie wspólnot i na tym tle przed­ stawia problem obowiązywania rezolucji RB ONZ. W pracy swej sięga do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, który zwracał uwagę „że Wspólnota w wy­ konywaniu swych funkcji musi szanować prawo międzynarodowe”. Problematykę mało znaną przedstawia Wojciech Kowalski w pracy „ONZ a reintegracja narodowego dziedzictwa kulturowego”. Autor, specjalista z zakresu reintegracji dzieł sztuki, omawia próby uregulowania problemu globalnie, na fo­ rum ONZ, oraz regulacje w tym zakresie w ramach dwustronnych umów. Piotr Ogonowski w artykule „Działania ONZ na rzecz rozwoju” podnosi problemy, z jakimi zmierzy się organizacja w trakcie 60. sesji regularnej. Dyskusja nad osiągnięciem celów milenijnych w perspektywie do 2015 roku, dotyczyć bę­ dzie dziedzin „w których istnieje duże prawdopodobieństwo szybkiego osiągnięcia wymiernych rezultatów...”, takich jak zniesienie opłat szkolnych, dostarczanie nawozów rolnikom w subsaharyjskiej Afryce, zapewnienie darmowego wyżywie­ nia w szkołach, eliminacja opłat za podstawową opiekę zdrowotną w krajach roz­ wijających się. Tadeusz Paleczny w artykule „Organizacja Narodów Zjednoczonych a pro­ cesy globalizacji” zaznajamia - w kontekście pojęcia globalizacji - z uniwersaliza- cją kulturową, unifikacją polityczną i standaryzacją ekonomiczną. Na tym tle przedstawia rolę Organizacji Narodów Zjednoczonych w procesie integracji mię­ dzynarodowej, konkludując, że „przyczyniła się do wzrostu zakresu integracji mię­ dzynarodowej we wszystkich wymiarach”. Po pierwsze dlatego, że ONZ i jej orga­ ny oraz organizacje wyspecjalizowane prowadzą globalną politykę ochrony dóbr kultury. Po drugie dlatego, że „...ONZ kształtuje najważniejsze mechanizmy unifi­ kacji politycznej na świecie”. I po trzecie w końcu, że ONZ „...jest uczestnikiem, jak i animatorem procesów międzynarodowej standaryzacji gospodarczej w wy­ miarze globalnym”. Jan Staszków przedstawia sytuację międzynarodową Rządu Polskiego w Londynie podczas II wojny światowej i jego starania zmierzające do zapewnie­ nia sobie uczestnictwa w Konferencji w San Francisco. Wobec uznania przez Wielkie Mocarstwa Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i utraty uznania międzynarodowego przez Rząd Polski w Londynie - ten pierwszy w imieniu Pol­ ski podpisuje tekst Karty Narodów Zjednoczonych, wprowadzając Polskę w poczet członków pierwotnych ONZ. Rekapitulacja obecnych programów i kierunków reform ONZ jest przed­ miotem pracy Janusza Symonidesa. Autor szczegółowo przedstawia propozycje zmian lub reformy organów ONZ, podnosi konieczność zwiększenia skuteczności systemu bezpieczeństwa zbiorowego, zwłaszcza „w kontekście walki z terrory­ zmem”. Praca zawiera omówienie projektów powołania nowych organów ONZ i „rewitalizacji” istniejących organów głównych. Artykuły zebrane w niniejszym tomie „Krakowskich Studiów Międzyna­ rodowych” pióra wybitnych znawców tematu, jako owoc ich najnowszych badań, mogą stanowić podstawę nie tylko konstruktywnej dyskusji, ale i dalszych, twór­ czych poszukiwań. Krakowskie Studia Międzynarodowe Adam Daniel Rotfeld NOWY AKT POLITYCZNY DLA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH NA XXI WIEK: W POSZUKIWANIU NOWYCH ODPOWIEDZI1 Rozważania poświęcone przyszłości Narodów Zjednoczonych należy rozpocząć od próby odpowiedzi na dwa fundamentalne pytania. Po pierwsze, jak umocnić Narody Zjednoczone jako wspólnotę wartości i zapewnić przestrzeganie tych wartości w praktyce przez państwa członkowskie? Po drugie, jak dostosować Narody Zjednoczone do jakościowo nowych wyzwań w sferze bezpieczeństwa, a zwłaszcza do zjawiska państw słabych, upadających lub upadłych, do stawienia czoła terroryzmowi międzynarodowemu i rozprzestrze­ nianiu broni masowego rażenia? W poszukiwaniu nowych Narodów Zjednoczonych U podstaw procesu zapoczątkowanego ponad 60 lat temu w Dumbarton Oaks i zwieńczonego wypracowaniem w San Francisco Karty Narodów Zjednoczonych legła krytyczna ocena Ligi Narodów. Państwa