Next Economy Next City GALERIE FASHION STAD IN VERANDERING PARTNERBIJDRAGEN TRENDS EN ONTWIKKELINGEN Winkelgebieden onder druk Rotterdam aantrekkelijke stad Rabobank – P. 18 P. 4 Krachtenbundeling versnelt Economie, arbeidsmarkt onderwijsinnovatie en opleiding Albeda college – P. 28 P. 14 Onderwijs in de next economy Nederland webshopland Hogeschool Rotterdam – P. 30 P. 20 Studeren in de 21e eeuw Duurzame stad Erasmus Universities Rotterdam – P. 32 P. 36 Samenwerking voorkomt Flexibiliteit op de Rotterdamse verspilling menselijk kapitaal arbeidsmarkt Hogeschool Inholland – P. 34 P. 42 Rotterdams ondernemers- Aantal thuiswerkende landschap verandert Rotterdammers stijgt Kamer van Koophandel – P. 46 P. 44 De slimme kaart van Rotterdam CGI – P. 50 Hoe kunnen we het ESSAYS ondernemersklimaat versterken? Rotterdamse Nieuwe – P. 54 Inzetten op verbreding economische structuur Op weg naar een groene en P. 6 slimme haven Havenbedrijf Rotterdam N.V. – P. 60 Next economy, next city? P. 22 Meer aandacht nodig voor Stadsontwikkeling voor de next hoogwaardig werk economy Randstad – P. 68 P. 38 Het is prettig wonen in De hightech sector: een nieuwe Rotterdam groeimotor? Ooms Makerlaars – P. 74 P. 56 Doorgroeiers kiezen voor Noordwest COLUMNS P. 64 Shortcuts naar de next economy Kansen voor de stadsstraat P. 52 P. 70 1 Voorwoord STAD IN VERANDERING De next economy staat voor fundamentele transities Het gaat goed met de Rotterdamse economie. De economische Door flexibele productieve voorzieningen zal het flexwerken een groei van het afgelopen jaar zet dit jaar door, de werkgelegen- steeds andere invulling krijgen en groeit het aantal zzp’ers in in economie en maatschappij. Deze transities worden heid neemt toe en steeds meer toeristen komen naar de stad. alle sectoren. Daarnaast ontwikkelt regio Zuidoost-Zuid-Holland, Ook wordt Rotterdam aantrekkelijker als woonstad. Het met Rotterdam als belangrijkste stad, zich na de regio Eindhoven grotendeels gedreven door technologische en inwoneraantal van de stad groeit en de verkoop van woningen als belangrijke concentratie van hightech bedrijven in het land. stijgt. Maar wat dit misschien nog wel beter weergeeft is de Het wordt duidelijk dat de Next Economy goed uit de voeten kan maatschappelijke vernieuwingen en grensverleggend prijsstijging van woningen. in Rotterdam. De stad biedt plek aan zowel de maakindustrie als de kennisintensieve dienstverlening. ondernemerschap. Grote veranderingen zitten onder Rotterdam is in beweging, de stad verandert. Daarom is het thema van de nieuwe EVR, die voor u ligt, 'Next Economy, We kunnen niet stil blijven staan. Door middel van dit magazine andere in onze energievoorzieningen, arbeidsmarkt en Next City: Stad in verandering'. In dit magazine leest u hoe de met onderzoek en bijdragen van onze partners hopen wij u te Rotterdamse economie zich ontwikkelt. En vindt u een weergave inspireren om mee te werken aan de veranderingen in de stad, vergaande, slimme toepassingen van ICT. De next economy van de kerncijfers, trends en ontwikkelingen. zodat we ons samen met u kunnen blijven ontwikkelen. is geen eenduidig, perfect omschreven concept en laat zich De veranderingen in de economie bieden volop mogelijkheden. Bekijk naast het magazine ook eens de website voor meer De inzet op innovatie, nieuwe bedrijvigheid en nieuwe inzichten en cijfers: www.rotterdam.nl/evr. Blijf via onze – tot op heden – nog niet in al zijn facetten scherp duiden. ontwikkellocaties maakt een belangrijk onderdeel uit van nieuwsbrief op de hoogte van het laatste nieuws over het regionale en stedelijke beleid. Het CIC, de RDM campus, de economie van Rotterdam en de regio. De strekking en betekenis ervan tekenen zich echter de ontwikkelingen in Merwe-Vierhavensgebied, maar ook initiatieven vanuit het havenbedrijfsleven en de steeds duidelijker af en zullen op korte en langere termijn onderwijsinstellingen versterken het innovatieve klimaat van de Namens het college van burgemeester en wethouders, stad. Er ontstaan meer ondernemershubs in de stad waar jonge inspanningen vergen om onze economie en samenleving ondernemers werken aan het verwezenlijken van hun ideeën en Maarten Struijvenberg de economische groei. Wethouder Werkgelegenheid en Economie te helpen voorbereiden. Deze EVR geeft een inzicht in de De effecten van alle innovatieve nieuwe ideeën zijn steeds contouren en betekenis van next economy. Als eerste stap duidelijker zichtbaar in de stad. Zonnepanelen, laadpalen, elektrische auto’s en fietsen zijn inmiddels gemeengoed. richting de toekomst. Mensen werken meer in cafés, op terrassen of zomers in het park. In de nabije toekomst zullen nieuwe technologieën als Artificial Intelligence, het gebruik van 3D printing, smart grids de stad verder veranderen. Ook de gezondheidssector verandert door het gebruik van nieuwe technologieën. Een voorbeeld is Virtual Medschool waarbij gebruik gemaakt wordt van serious gaming technologie. Op deze manier wordt onder andere het onderwijs in de gezondheidszorg op een kosteneffectieve manier verbeterd. 2 3 Trends en ontwikkelingen De groei van de steden wordt vooral veroorzaakt door een WINKELS EN HORECA stijgende migratie. Rotterdam laat als enige ook een vestigings- ROTTERDAM overschot zien van nieuwe inwoners, die van elders uit Nederland Het karakter van de binnenstad is aan het veranderen. naar Rotterdam zijn verhuisd. Winkels maken plaats voor horeca. AANTREKKELIJKE Figuur 3: Aandeel horeca en detailhandel binnenstad. ROTTERDAM WOONSTAD Bron: Locatus Rotterdam Ook wordt Rotterdam steeds aantrekkelijker als woonstad. STAD De verkoop van woningen stijgt, maar wat dit misschien nog 27,9 32,3 49,4 43,4 wel beter weergeeft is de prijsontwikkeling van de woningen. % % % % Koopwoningen in Rotterdam waren in het vierde kwartaal van 2016 voor het eerst weer duurder dan voor de crisis. De transactieprijzen per vierkante meter blijven toenemen, Den Haag in de binnenstad stijgen ze sinds begin 2016 zelfs exponentieel. 28,3 34,6 49,4 43,4 MEER BEZOEKERS Figuur 1: Jaarlijkse bevolkingsontwikkeling % % % % *2016 tot 1 december. Per 1.000 inwoners. Het aandeel transacties boven de vraagprijs blijft ook toenemen. Rotterdam is hot. Buitenlandse kranten en tijdschriften Bron: CBS In de binnenstad is dit bij tweederde van de transacties het Amsterdam schrijven steeds meer over Rotterdam als een aantrekkelijke Nederland Den Haag geval. Het gemiddelde verschil tussen vraag- en transactieprijs bestemming. Amsterdam Utrecht ligt stedelijk boven nul (er wordt gemiddeld iets meer betaald 3 4 4 9 Rotterdam dan gevraagd). Dit komt door de sterke appartementenmarkt. 43, 44, 42, 40, 20 % % % % De laatste jaren stijgt het aantal bezoekers en hotel- In de binnenstad wordt inmiddels gemiddeld 5% meer betaald overnachtingen dan ook bovengemiddeld. De eerste helft dan gevraagd. van 2016 laat hetzelfde beeld zien. Ten opzichte van het Utrecht 10 eerste halfjaar van 2015 groeide het aantal overnachtingen 28,6 35,5 55,7 48,1 van buitenlandse gasten met 24% en het totaal aantal Figuur 2: Transacties bestaande bouw binnenstad. % % % % hotelovernachtingen met 9%. 0 *Het vierde kwartaal van 2016 is gebaseerd op voorlopige cijfers. Daardoor Daarnaast is de stad niet alleen aantrekkelijk voor bezoekers, is het aantal transacties laag en kan de gemiddelde prijs afwijken. Horeca Horeca Winkels Winkels maar trekt ze ook nieuwe groepen inwoners aan. Bron: CBS 2007 2017 2007 2017 -10 Aantal verschil onbekend Aantal onder vraagprijs 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* Tabel 1: Aantal hotelovernachtingen buitenlandse gasten (x 1.000). Aantal tegen vraagprijs Aantal boven vraagprijs Vooral het aantal plekken waar je overdag voor koffie, ontbijt Bron: CBS Gemiddelde transactieprijs per m2 en lunch terecht kunt neemt de laatste tijd toe. En deze gelegen- heden worden ook steeds meer als tijdelijke werkplekken Aantal overnachtingen buitenlandse gasten (x 1.000) € gebruikt. Niet alleen in het centrum, maar ook in de wijken Totaal aantal hotelovernachtingen (x 1.000) 3.000 120 eromheen, zoals het Oude Noorden en Delfshaven. Ook ontstaan 2012 2013 2014 2015 1ste helft 2016 Ontwikkeling2012 – 2015 er steeds meer webwinkels (zie ook 'Nederland Webshopland' Nederland 17.826 18.350 20.184 21.708 10.993 22% in deze EVR). 36.536 37.390 39.864 41.618 20.912 14% Zuid-Holland 2.327 2.501 2.714 2.961 1.474 27% 2.500 80 5.024 5.319 5.745 6.071 3.020 21% Rotterdam 602 662 755 747 408 24% 1.216 1.260 1.458 1.548 809 27% 2.000 40 Amsterdam 8.742 9.103 10.198 10.662 5.644 22% 10.563 11.262 12.538 12.900 6.761 22% Den Haag 613 615 687 816 406 33% 1.241 1.312 1.377 1.484 731 20% 1.500 0 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4* Utrecht 254 241 258 313 145 23% 2011 2012 2013 2014 2015 2016 483 462 474 543 259 12% 4 5 Essay, Walter J.J. Manshanden en Olaf Koops Voor een snellere afname van de werkloosheid moeten we De getemperde ontwikkeling van de wereldhandel vloeit thans terugkeren naar economische groeipercentages van 3 à 4%. voort uit de onzekerheden in internationaal verband, zoals INZETTEN OP Maar daarvoor zijn de drijvende krachten zoals de wereldhandel de Brexit, twijfel aan de EU en de internationale economische of grootschalige innovatie om groeimarkten te betreden niet politiek van de Verenigde Staten. Investeringen worden daardoor sterk genoeg. Bovendien is de bevolkingsgroei van Rijnmond geremd; voorzichtigheid is troef. VERBREDING betrekkelijk hoog. Hierdoor blijft de arbeidsmarkt ruim. Ook de binnenlandse vraag is niet meer dezelfde aanjager als voorheen. Het consumentenvertrouwen in