WOKÓŁ AKCJI Represje niemieckie w pierwszych latach okupacji WOKÓŁ AKCJI AB 1 2 WOKÓŁ AKCJI Represje niemieckie w pierwszych latach okupacji Redakcja naukowa Joanna Gierczyńska, Tadeusz Skoczek Warszawa 2020 3 Recenzenci prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski prof. dr hab. Adam Dobroński Ilustracja na okładce Kobiety prowadzone na egzekucję w Palmirach, Narodowe Archiwum Cyfrowe Wydawnictwo Naukowe Muzeum Niepodległości ISBN 978-83-66640-16-0 Muzeum Niepodległości w Warszawie jest instytucją kultury Samorządu Województwa Mazowieckiego Wydanie publikacji dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego 4 Spis treści Wprowadzenie ..................................................................................................7 Piotr Madajczyk Eksterminacja polskiej warstwy przywódczej pod okupacją niemiecką w pierwszych latach wojny ............................... 9 Marek Gieleciński Hitlerowska Akcja AB a więzienie na Pawiaku .........................................29 Joanna Gierczyńska Kobiety – więźniarki Pawiaka, ofiary Akcji AB .........................................65 Robert Hasselbusch Wizyta Heinricha Himmlera na Pawiaku w świetle wspomnień byłych więźniów ....................................................101 Wojciech Górny Wokół Akcji AB w Krakowie ........................................................................135 Katarzyna Okoniewska Zagłada Wielkopolan w pierwszych latach okupacji (1939−1941) ...............................................163 5 Danuta Drywa Zivilgefangenenlager Stutthof jednym z miejsc realizacji Intelligenzaktion na Pomorzu Gdańskim ................................................203 Sebastian Piątkowski Akcja AB na tle niemieckich działań represyjnych w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939−1940 ........................................................................................237 Jan Engelgard Działacze obozu narodowego – ofiary Akcji AB .....................................261 Beata Michalec W cieniu prezydenta – Jan Pohoski ........................................................... 293 Joanna Lusek Stanisław Nowak (1874–1940) – ofiara egzekucji pod Apolonką ................................................................359 Autorzy ...............................................................................................................397 6 Wprowadzenie W 2020 roku przypada 80. rocznica Akcji AB, która stała się symbo- lem terroru hitlerowskiego w pierwszych latach okupacji niemieckiej. Ausserordentliche Befriedungsaktion, czyli nadzwyczajna akcja pacyfikacyj- na, miała na celu eksterminację przedstawicieli elity społeczeństwa polskie- go. W związku z powyższą rocznicą Muzeum Więzienia Pawiak, oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie, postanowiło zorganizować konfe- rencję naukową pt. „Wokół Akcji AB. Represje niemieckie w pierwszych latach okupacji”. Wydarzenie to z jednej strony miało na celu upamiętnienie ofiar tej akcji, z drugiej strony zależało nam na spopularyzowaniu wiedzy na temat tamtych tragicznych wydarzeń. Zależało nam również na przy- bliżeniu aktualnego stanu badań nad martyrologią ludności na okupowa- nych ziemiach polskich. Terror hitlerowski wymierzony w elity społeczeń- stwa polskiego miał miejsce nie tylko w Warszawie i okolicach, ale również na całym terenie Generalnego Gubernatorstwa oraz na ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy. Do udziału w organizowanej konferencji zaprosiliśmy badaczy z różnych ośrodków na terenie całego kraju, w większości są to pracownicy pokrew- nych instytucji muzealnych i miejsc pamięci. Niestety, czas pandemii nieco pokrzyżował nasze plany. Byliśmy zmuszeni zorganizować konferencję w Internecie, poprzez nagrania skrótów wystąpień poszczególnych prele- gentów. Nie wszyscy zaproszeni przez nas uczestnicy wzięli udział w nagra- niach i nie wszyscy przygotowali w formie artykułów swoje wystąpienia. Stąd pewne braki tematyczne. 7 Chociaż konferencja miała charakter naukowy, to jednak coraz popular- niejsza tematyka historyczna sprawia, że wydarzenie, a zwłaszcza wydaw- nictwo pokonferencyjne może znaleźć odbiorców nie tylko w wąskim gronie specjalistów. Muzeum Więzienia Pawiak odwiedzają osoby w różnym wieku: młodzież szkolna, studenci, dorośli i seniorzy. Wśród nich są również członkowie rodzin byłych więźniów i pasjonaci historii. Wszystkie te osoby to potencjalna grupa odbiorców. Dlatego też oddajemy naszym czytelnikom zbiór artykułów, mając nadzieję, że w przyszłości następne wydanie uda się uzupełnić i uszczegółowić o brakujące tematy. Materiał udostępniamy w następujących blokach tematycznych: wprowadzenie, więzienie gestapo na Pawiaku, Akcja AB na terenie GG i ziemiach wcielonych oraz ofiary dzia- łań eksterminacyjnych na wybranych przykładach. Tymczasem zapraszamy do Internetu, gdzie opublikowane są wystąpie- nia z konferencji, popularna wyszukiwarka przekieruje zainteresowanych do odpowiednich linków. Wykłady można też znaleźć na naszej muzealnej stronie internetowej. Dziękujemy wszystkim uczestnikom, patronom medialnym oraz współ- organizatorom: Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Samorządowi Województwa Mazowieckiego. Joanna Gierczyńska, Tadeusz Skoczek 8 Eksterminacja polskiej warstwy przywódczej pod okupacją niemiecką w pierwszych latach wojny Piotr Madajczyk Instytut Studiów Politycznych PAN ORCID: 0000-0002-2788-8408 Eksterminacja polskiej warstwy przywódczej pod okupacją niemiecką w pierwszych latach wojny Słowa kluczowe Akcja Inteligencja, Akcja AB, okupacja niemiecka, genocyd, Mauthausen-Gusen, inżynieria totalitarna Streszczenie Inżynieria totalitarna, realizowana w systemie sowieckim i narodowosocjali- stycznych Niemiec oznaczała przejście na inną płaszczyznę działań niż wcześniej, o jednoznacznie ludobójczym charakterze. Po niemieckiej i sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 r. władze obydwu państw prowadziły politykę, opartą na założeniu, że kluczowym narzędziem pełnego i trwałego podporządkowywania podbitych ziem jest fizyczna eksterminacja polskiej warstwy przywódczej. Przedmiotem analizy jest ukazanie tzw. Akcji AB, jako jednego z elementów całościowej, eksterminacyjnej polityki niemieckiej oraz wskazanie na pewne niebezpieczeństwa związane ze zbyt silnym skoncentrowaniem się na działaniach sprawców zbrodni, co powoduje marginalizację perspektywy ich ofiar. 9 Piotr Madajczyk Elementem historii państw narodowych po I wojnie światowej było postrzeganie, jako największego zagrożenia dla ich integralności, obcych narodowościowo elit. Dotyczyło to szczególnie tych, związanych wcześniej z funkcjonowaniem innego państwa, ale także osób aktywnych w obsza- rze „obcej” kultury i gospodarki. Jednakże inżynieria totalitarna, realizo- wana w systemie sowieckim i narodowosocjalistycznych Niemiec ozna- czała przejście na zupełnie inną płaszczyznę działań, o jednoznacznie ludobójczym charakterze. Po niemieckiej i sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku władze obydwu państw prowadziły politykę opartą na założeniu, że kluczowym narzędziem pełnego i trwałego podporząd- kowywania podbitych ziem jest fizyczna eksterminacja polskiej warstwy przywódczej. Na terenach okupowanych przez Związek Sowiecki następ- stwem tego była eksterminacja bądź deportacja przez władze sowieckie elit polskich, ale także tych z anektowanych w 1940 roku krajów bałtyckich czy też działaczy ukraińskiego ruchu narodowego. W polityce tej Moskwa starała się jednak pozyskać część elit, skłonić je do kolaboracji, co nie było możliwe w systemie narodowosocjalistycznym, w którym odwoływano się do ideolo- gicznie niezmiennych kryteriów rasowych. Polityka sowiecka nie jest tutaj przedmiotem analizy, ale warto zwrócić uwagę na tę jej odmienność od poli- tyki niemieckiej, na to, że termin totalitarna inżynieria społeczna określa wprawdzie istotne cechy polityki okupacyjnej na ziemiach polskich w latach II wojny światowej, ale obejmuje zróżnicowane jej systemy. Także władze niemieckie przystąpiły, w ramach tzw. Intelligenzaktion, do likwidacji polskich elit na okupowanych ziemiach polskich, do znisz- czenia szeroko rozumianej warstwy przywódczej: działaczy politycznych, wyższych urzędników, oficerów, inteligencji twórczej, duchowieństwa, nauczycieli, lekarzy, weterynarzy, kupców i przemysłowców, właścicieli 10 Eksterminacja polskiej warstwy przywódczej pod okupacją niemiecką w pierwszych latach wojny ziemskich, ale także działaczy lokalnych władz i samorządowych czy też aktywnych członków wielu organizacji, nawet gdy byli rolnikami albo robot- nikami. W istocie planowano wymordować Polaków, odgrywających ważną rolę polityczną, społeczną, ekonomiczną i kulturalną, aktywnych na różnych płaszczyznach1. Bycie „Polakiem” władze niemieckie definiowały w wąskich kategoriach etnicznych, nie oznaczało to bycia obywatelem państwa polskie- go. Dla tych władz obywatele polscy narodowości polskiej byli Polakami, ci narodowości lub pochodzenia żydowskiego − Żydami, narodowości niemieckiej (nie wchodzimy tu w skomplikowane zagadnienie wpisu na Niemiecką Listę Narodowościową) – Niemcami, itd. Pierwsze uderzenie wymierzone było w tak właśnie zdefiniowanych Polaków i, początkowo jesz- cze w mniejszym zakresie, Żydów. Polityka eksterminacji prowadzona była w oparciu o przygotowywane już przed wojną listy proskrypcyjne2 oraz w pierwszej fazie przez dwie formacje, mające odmienny charakter: Einsatzgruppen i Selbstschutz. Sformowanie, przygotowanie i udział Einsatzgruppen w zbrodniczej operacji prowadzone było