:RNyã]MD]GXV]F]HFLľVNLHJRU =QDPLHQQHĝHSURSRUFMHWUHĂFLRZHNVLÈĝNLGRZRG]ÈLĝRVDP\P,9=MHě G]LH=ZLÈ]NX=DZRGRZHJR/LWHUDWöZ3ROVNLFKGDVLÚSRZLHG]LHÊVWRVXQNRZR QLHZLHOHQDWRPLDVWïDWZLHMRSLVDÊMHJRNRQWHNVW\LWïRļWRFRVLÚG]LDïRSU]HG LSRDZLÚFSU]\F]\Q\V\WXDFMÚSRSU]HG]DMÈFÈDSRWHPUHDNFMHLNRPHQWDU]H 1DWRPLDVWVDPRZ\GDU]HQLHVWDQRZLRNRF\NORQXNWöUHPRĝQDSR]QDÊQDMOHSLHM W\ONRSU]H]RSLVWHJRFRķZRNöïĵWRWHĝWHQHOHPHQWW\WXïXNVLÈĝNLMHVWMDNQDMEDU G]LHMX]DVDGQLRQ\ =UHFHQ]MLGUKDESURI863LRWUD0LFKDïRZVNLHJR :LHOHRVöE]QDMG]LHWXFRĂGODVLHELHPLHV]NDñF\6]F]HFLQDļVROLGQ\ NDZDïHNKLVWRULLUHJLRQDOQHMVSHFMDOLĂFLRGVWDOLQL]PXļRSLV]DVWUDV]DQLDĂURGR ZLVNWZöUF]\FKLG]LHQQLNDUVNLFKRUD]G]LDïDOQRĂFLDSDUDWXSURSDJDQG\KLVWRU\ F\NXOWXU\ļNXOLV\LRNROLF]QRĂFLWRZDU]\V]ÈFH,9=MD]GRZL=ZLÈ]NX=DZRGRZH JR/LWHUDWöZ3ROVNLFKEÚGÈFHJRV\PEROHPQDVWDQLDF]DVöZVRFUHDOL]PX>Į@ 6ÈG]ÚĝH]NVLÈĝNLEÚGÈNRU]\VWDÊQLHW\ONRZÈVNRZ\VSHFMDOL]RZDQLKLVWRU\F\ DOHZRJöOHPLïRĂQLF\SU]HV]ïRĂFL =UHFHQ]MLGU.RQUDGD5RNLFNLHJR :RNyã]MD]GX V]F]HFLľVNLHJR U ,316]F]HFLQ :RNyã]MD]GX V]F]HFLľVNLHJR U Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Szczecinie Szczecin 2016 :RNyã]MD]GX V]F]HFLľVNLHJR U pod redakcją Pawła Knapa ,316]F]HFLQ 5HFHQ]HQFL GUKDESURI863LRWU0LFKDãRZVNL GU.RQUDG5RNLFNL 5HGDNFMD $QQD.DUROLQD.U]\V]RZVND 3URMHNWVHULL ,ZRQD/HPLUVND 3URMHNWRNãDGNL 7RPDV]3U]HGSHãVNL 6NãDG $GULDQâDVNDU]HZVNL 'UXN ,QVW\WXW7HFKQRORJLL(NVSORDWDFML²3DĸVWZRZ\,QVW\WXW%DGDZF]\ XO.3XãDVNLHJR5DGRP =GMĕFLHQDRNãDGFH 2EUDG\,9=MD]GX=ZLć]NX=DZRGRZHJR/LWHUDWyZ3ROVNLFKZ6]F]HFLQLH VW\F]HĸU)RW:RMFLHFK.RQGUDFNL3$3 :SRGGUXNXQDRNãDGFH Å*D]HWD5RERWQLF]Dµ],U Å6ãRZR3ROVNLHµ],U &RS\ULJKWE\,QVW\WXW3DPLĕFL1DURGRZHM².RPLVMDŊFLJDQLD=EURGQL SU]HFLZNR1DURGRZL3ROVNLHPX2GG]LDãZ6]F]HFLQLH6 ,6%1978-83-65574-00-8 Spis treści Paweł Knap, Wprowadzenie ..................................................................................... 7 Marzena Szulc, Kultura Szczecina w latach 1948–1956 w świetle dokumentów KW PZPR w Szczecinie ................................................................................... 9 Katarzyna R. Łozowska, Szara rzeczywistość zjazdu szczecińskiego 1949 r., czyli imprezy towarzyszące .............................................................................. 21 Danuta Dąbrowska, Zjazd szczeciński 1949 r. w dokumentach osobistych pisarzy ... 27 Aleksandra Lutomierska, Emigracja a zjazd szczeciński 1949 r. (w świetle wypowiedzi autorów z kręgu „Wiadomości” i „Kultury”) ................. 37 Dominika Rafalska, Komunikaty do mas. Prasa społeczna i literacka wobec zjazdu szczecińskiego 1949 r. ............................................................... 47 Liliana Gurdak, Zjazd szczeciński 1949 r. w dziennikach wrocławskich („Słowo Polskie”, „Gazeta Robotnicza”) ........................................................... 55 Robert Cieślak, Recepcja zjazdu szczecińskiego 1949 r. w lokalnej prasie codziennej 63 Paweł Knap, Kontrola prewencyjna i wtórna. Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Szczecinie wobec „Kuriera Szczecińskiego” w 1949 r. 75 Sebastian Ligarski, Twórcy a organy bezpieczeństwa państwa w latach 1945–1956 83 Janina Hera-Asłanowicz, Losy aktorów szczecińskich w latach 1945–1949 na tle rozgrywających się wydarzeń i życia miasta .......................................... 93 Paweł Szulc, „Instrument wychowania człowieka socjalizmu”. Polskie Radio Szczecin w latach 1949–1955 ................................................ 115 Magdalena Zapolska-Downar, „O realizm socjalistyczny w kulturze jidysz”. Zjazd Żydowskiego Towarzystwa Kultury, 14–16 października 1949 r. ......... 137 Noty o autorach ................................................................................................ 145 Wykaz skrótów ................................................................................................. 147 Indeks osobowy ................................................................................................ 149 Wprowadzenie We wstępie do książki Presja i ekspresja. Zjazd szczeciński1 i socrealizm jej redakto- rzy zapisali: „[…] jeśli nawet przyjąć, że o socrealizmie powiedziano już niemal wszyst- ko co najważniejsze, to z pewnością ciągle stosunkowo niewiele wiadomo o samym IV Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich, zorganizowanym w Szczecinie 20–22 stycznia 1949 r., na którym realizmu socjalistycznego wprawdzie nie zadekre- towano, ale który przyjmuje się umownie jako cezurę inicjalną okresu literackiego. Za paradoks można uznać fakt, że dotychczas nie podejmowano badań genezy zjawiska w samym Szczecinie, a więc – przynajmniej formalnie: u jego źródła”2. Publikacja ta była owocem konferencji, która odbyła się pod hasłem Zjazd szczeciński i socrealizm – geneza, kontynuacje i konteksty3. Ponieważ owoc ów zdecydowanie bardziej zadowalał polonistów niż historyków – nie umniejszając przy tym niewątpliwej wartości publikacji – kilka lat później pracow- nicy Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Szczeci- nie postanowili nawiązać do wspomnianego wyżej paradoksu. Rezultatem owego posta- nowienia, osiągniętym dzięki współpracy z Instytutem Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego, jest niniejszy tom studiów. Składa się z dwunastu tekstów, przygotowanych przez badaczy ze Szczecina oraz Łodzi, Torunia, Warszawy i Wrocła- wia, a jego publikację poprzedziła sesja zorganizowana pod tym samym tytułem4. Artykuły poświęcono głównie tytułowym obradom i ich recepcji – w prasie re- gionalnej oraz ogólnopolskich tytułach społecznych i literackich, w relacjach autobio- graficznych, także w środowiskach emigracyjnych. Autorzy poruszają również kwestie dotyczące m.in. życia kulturalnego miasta (w kontekście samego zjazdu i epoki, w któ- rej został zorganizowany) czy działalności aparatu represji wobec twórców w okresie stalinowskim. Jak zauważył jeden z recenzentów, dr hab. prof. US Piotr Michałowski, „[…] ła- twiej opisać jego [tj. zjazdu] konteksty i tło – to, co się działo przed i po, a więc przyczy- ny, sytuację poprzedzającą, a potem reakcje i komentarze. Natomiast samo wydarzenie stanowi oko cyklonu, które można poznać najlepiej tylko przez opis tego, co »wokół«”. 1 Zjazd szczeciński to powszechnie przyjęte uproszczenie, określające IV Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich ze stycznia 1949 r. – w takiej formie pojawia się w tytule niniejszego tomu i poszczególnych artykułów, a także w ich treści. 2 Presja i ekspresja. Zjazd szczeciński i socrealizm, red. D. Dąbrowska, P. Michałowski, Szczecin 2002, s. 7–8. 3 Zjazd szczeciński i socrealizm – geneza, kontynuacje i konteksty – Szczecin, 20–22 XI 2000 r. 4 Wokół zjazdu szczecińskiego 1949 r. – Szczecin, 20 I 2010 r. Spośród wszystkich uczestników konferencji tekstu do druku – wbrew zapowiedziom – nie nadesłał jedynie dr Eryk Krasucki (Instytut Historii i Stosunków Mię- dzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego), autor wystąpienia pt. Nieszczęsny polski socrealizm. O trudnościach związanych z dokonaniem pewnego przeszczepu (1948–1956). 8 Czytelnicy tomu mogą zwrócić uwagę na brak spójnego stanowiska autorów w kwestii znaczenia zjazdu szczecińskiego, zwłaszcza problemu zasygnalizowanego w cy- tacie ze wstępu do Presji i ekspresji… – rzekomego uznania realizmu socjalistycznego za jedyną dopuszczalną doktrynę twórczą. W trakcie prac redakcyjnych nie ingerowa- no w rozbieżne opinie zamieszczone w treści poszczególnych artykułów. Należy jednak pamiętać, że o ile postulat socrealizmu pojawił się w referatach i wypowiedziach, także w dyskusji, to terminu tego próżno szukać w rezolucji czy w którymkolwiek z pozosta- łych dokumentów zjazdowych. Jak pisze Krzysztof Woźniakowski, dopiero „V Zjazd ZLP (Warszawa, 24–28 czerwca 1950 r.) stanowił kulminacyjny punkt ofensywy re- alizmu socjalistycznego na terenie związkowym. Propagowana dotychczas bez admini- stracyjnych nacisków doktryna została wówczas wywindowana na piedestał oficjalnej i jedynej estetyki ZLP”5. Oczywiście prezentowane w tomie ustalenia nie zamykają w historiografii dysku- sji nad przebiegiem zjazdu szczecińskiego, jego znaczeniem w dziejach miasta i Polski Ludowej, twórczości socrealistycznej czy literatury w ogóle. Autorzy wyrażają nadzieję, że pozwolą one na pogłębienie wiedzy pasjonatom wymienionych zagadnień. Czytel- nikom, stawiającym w tej dziedzinie pierwsze kroki, warto polecić wcześniejsze publi- kacje, tematycznie związane ze zjazdem i realizmem socjalistycznym6. Dostarczą one podstawowej wiedzy – zwłaszcza o wydarzeniu, wokół którego krążyły myśli i pióra osób zaangażowanych w powstanie niniejszej pracy. Paweł Knap 5 K. Woźniakowski, Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. Związek Literatów Polskich w latach 1949–1959, Kraków 1990, s. 37. 6 Na przykład: A. Bikont, J. Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006 (rozdział 9 – Długi pogrzeb literatury, czyli tylko i wyłącznie socrealizm, s. 122–137); O. S. Czernik, Między dwoma Sierpniami. Polska kultura literacka w latach 1944–1980, Warszawa 1993 (zwłaszcza s. 102–105); Presja i ekspresja…(tam m.in. M. Zawodniak, Zjazdy, narady, konferencje. Wprowadzenie do tematu, s. 13–30); J. Smulski, Od Szczecina do… Października. Studia o literaturze polskiej lat pięćdziesiątych, Toruń 2002 (szkic pt. Ciągłość czy kataklizm? O ce- zurze roku 1949 w procesie literackim, s. 11–30); K. Woźniakowski, op. cit. (o zjeździe szczecińskim – s. 27–35). W każdej z wymienionych publikacji czytelnik znajdzie dalsze wskazówki bibliograficzne, które pozwolą odnaleźć artykuły i opracowania pominięte w tym – subiektywnym przecież – wyborze. Marzena Szulc Kultura Szczecina