vol. 54/2017, ss. 99–136 ISSN 1505-2192 www.athenaeum.umk.pl DOI: 10.15804/athena.2017.54.06 EWOLUCJA IDEOWO-POLITYCZNA STOWARZYSZENIA PAX W OKRESIE PIERWSZYCH MIESIĘCY „KARNAWAŁU SOLIDARNOŚCI” (SIERPIEŃ–GRUDZIEŃ 1980) IDEOLOGICAL AND POLITICAL EVOLUTION OF PAX ASSOCIATION DURING THE FIRST MONTHS OF “CARNIVAL OF SOLIDARNOŚĆ” (AUGUST–DECEMBER 1980) Tomasz Sikorski* — ABSTRAKT — — ABSTRACT — W prezentowanym artykule omówiona została Th is paper presents political and ideological evo- ewolucja ideowo-polityczna Stowarzyszenia PAX lution of PAX Association in the early months of w pierwszych miesiącach tzw. „festiwalu Solidar- the so-called “Carnival of Solidarność [Solidar- ności” (sierpień–grudzień 1980). Przedstawiono ity]” (August–December 1980). It concentrates podstawowe założenia ideologii i programu on basic assumptions of ideology and program ruchu katolików postępowych w okresie, gdy of progressive Catholics’ movement under con- kierował nim nieprzerwanie do zakończenia II tinuous leadership of Bolesław Piasecki until the wojny światowej Bolesław Piasecki, i ich rewizję end of World War II and on their modifi cations po jego śmierci. Skoncentrowano się zwłaszcza na aft er his death. It also focuses on the concept of lansowanych przez stowarzyszenie koncepcjach “socialism of the whole nation”, promoted by „socjalizmu całego narodu”, samorządności, the Association, self-government, democratiza- demokratyzacji, poszerzenia „bazy rządzenia”, tion, widening of the so-called “government wypracowania płaszczyzn do porozumienia base”, and development of common ground for narodowego (od Ruchu Porozumienia Narodo- national consensus (from the National Agree- wego do Wielkiej Koalicji). Analizie poddano ment Movement to the Great Coalition). It również relacje pomiędzy PAX a niezależnymi analyses relationships between PAX Association, związkami zawodowymi (NSZZ „Solidarność) independent trade unions (NSZZ “Solidarność”) oraz aparatem partyjno-rządowym. W programie and government apparatus. According to PAX’s PAX „Solidarność” nie była typowym związkiem program, “Solidarność” was not just a typical * Uniwersytet Szczeciński, Wydział Humanistyczny. 100 ATHENAEUM vol. 54/2017 Polskie Studia Politologiczne zawodowym, ale społecznym (ogólnonarodo- trade union, but a social, nation-wide move- wym) ruchem rewindykacji praw obywatelskich, ment for reclaiming of civil laws. Th erefore it dlatego przewidywano, że powinien on uczestni- was supposed to participate in decision making czyć jako podmiot w podejmowaniu decyzji pań- at government level as an independent being, this stwowych, tworząc nową „oś pionową” struktur creating a new “vertical axis” of state structures. państwowych. W okresie „festiwali Solidarności” During the period of “Carnival of Solidarność” z niezależnymi związkami zawodowymi związało many PAX members joined independent trade się wielu członków PAX. Stowarzyszenie włączyło unions. Th e Association contributed signifi cantly się czynnie w pomoc przy zakładaniu struktur to establishment of trade union structures. związkowych. Keywords: political thought, political journalism, Słowa kluczowe: myśl polityczna, publicystyka ideological and political concepts, political sys- polityczna, koncepcje ideowopolityczne, system tem, democratic opposition, Catholic movement, polityczny, opozycja demokratyczna, ruch kato- communist regime, trade union “Solidarity”, licki, reżim komunistyczny, związek zawodowy strike actions “Solidarność”, akcja strajkowa Stowarzyszenie PAX nie doczekało się jak dotąd obszernej monografi i, omawiają- cej jego działalność, myśl polityczną i program. W powszechnej, obiegowej opinii, ale także w pamięci społecznej ciągle postrzegane jest jako serwilistyczna wobec władzy komunistycznej, koncesjonowana organizacja katolików świeckich, która została powołana w celu rozbicia polskiego Kościoła (mit „konia trojań- skiego”). Przypomina się jej wezwanie do „puczu” w październiku 1956 roku oraz włączenie w kampanię antysemicką w marcu 1968 r. Sporo kontrowersji budził również lider tego środowiska i jego główny ideolog Bolesław Piasecki, przed wojną związany z Ruchem Narodowo-Radyklanym „Falanga”, któremu zarzucano później działalność agenturalną1. Swoisty stereotyp PAX-u, organizacji w pełni podporządkowanej władzy komunistycznej, kształtowany przez wiele lat, powielany w różnych memuarach oraz mniej lub bardziej wartościowych poznawczo artykułach, tworzył obraz organizacji – w swoim programie, obliczu – ideowo politycznym – niezmienny, co dalece rozmija się z prawdą. Stygmat ten, być może niesprawiedliwy i przesadzony trudno było zmienić nawet w latach osiemdziesiątych, kiedy to niektórzy działacze stowarzyszenia (także struktury 1 Materiały dot. uwięzienia Bolesława Piaseckiego zob. IPN Bu 0259/6. Vide szerzej: A. Friszke, A. Paczkowski. (12 IV 2007); (10–17 VI 2007) „Myśl Polska”; A. Jaszczuk (2002, s. 80); J. Engelgard (2008, s. 47–113); A. Micewski (1978, s. 25); A. Paczkowski (2009, s. 79, 82); B. Urbankowski (26 VII 2006); A. Garlicki (1993, s. 22–30); A. Garlicki (1998, s. 82–112); J. Dobraczyński (1977, s. 359–361); A. Friszke (2015, s. 55–79); R. Reiff (2006, s. 49–78); W. Kętrzyński (1967, s. 154–170); N. Pietrow (2013, s. 51–53); R. Niedzielko, B. Noszczak (2006). Tomasz Sikorski : Ewolucja ideowo-polityczna Stowarzyszenia PAX 101 terenowe PAX) wsparli demokratyczną opozycję i niezależne związki zawodowe (NSZZ „Solidarność”). Celem niniejszego artykułu jest analiza ewolucji ideowo – politycznej Sto- warzyszenia PAX w pierwszych miesiącach tzw. „festiwalu Solidarności” (sier- pień–grudzień 1980 r.). Poruszanemu w artykule zagadnieniu nie poświęcono jak dotąd dokładniejszych badań naukowych, nie licząc prac wspomnieniowych oraz kilku artykułów naukowych, gdzie interesującą nas problematykę jedynie sygnalizowano2. Niemniej prezentowany tekst, co należałoby podkreślić, jest tylko przyczynkiem do badań nad działalnością i programem środowiska, który może otworzyć pole do dalszych, pogłębionych studiów w obrębie sygnalizowanej już problematyki. Stowarzyszenie PAX, skupione pierwotnie wokół tygodnika „Dziś i Jutro”, należało obok ruchu „Znak”, Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego oraz powstałego w 1980 r. Polskiego Związku Katolicko-Społecznego do koncesjono- wanego ruchu środowisk katolickich, na stałe wpisanych w system polityczny Polski Ludowej. PAX dysponował własnym „koncernem” prasowym, wydaw- niczym, szkołą średnią i centralą przemysłowo-handlową3. Ścisłe kierownictwo 2 W dotychczasowej historiografi i i badaniach naukowych poświęconych środowisku „Dziś i Jutro” („ruch nienazwany”), z którego wyłoniło się Stowarzyszenie PAX, koncentrowano się na działalności (także strategii i programie politycznym) w pierwszych latach powojennych oraz dekadach: Włady- sława Gomułki i Edwarda Gierka. Był to okres, kiedy ruchem przez prawie 35 lat kierował Bolesław Piasecki. Jeśli chodzi o późniejszą działalność stowarzyszenia, w badaniach naukowych pojawia się luka. Jest ona szczególnie widoczna, jeśli chodzi o lata 1982–1989. Większość prac poświęconych interesującemu nas środowisku czytelnik odnajdzie w dalszej części artykułu. Nie ma więc potrzeby ich przywoływania w tym miejscu. 3 Stowarzyszenie PAX wydawało pod swoim „szyldem” kilkanaście czasopism, w tym: „Dziś i Jutro” (do 1956 r.), „Słowo Powszechne”, „Kierunki”, „Wrocławski Tygodnik Katolicki”, „Zorzę”, „Tygodnik Powszechny” (w latach 1953–1956), „Życie i Myśl”, „Katolik”, „Głos Katolicki”, „Kultura. Oświata. Nauka: miesięcznik Stowarzyszenia PAX”, „Nowy Nurt: Rzeszów–Białystok–Kielce–Lublin: tygodnik społeczno – kulturalny katolików”, „Nowy Nurt: Wieluń, Sieradz, Wieruszów, Pajęczno: tygodnik społeczno-kulturalny katolików” i inne. W ramach działającego od 1949 r. Instytutu Wy- dawniczego PAX wydano kilkanaście milionów książek upowszechniających i popularyzujących europejską myśl humanistyczną i religijną, w tym kilka edycji Pisma Świętego. Stowarzyszenie PAX przyznawało również nagrody. Najbardziej prestiżowa była Nagroda Młodych im. Włodzimierza Pietrzaka, przyznawana od 1948 r. za wybitną twórczość naukową, artystyczną, literacką, osiągnięcia w pracy formacyjnej, kulturalno-społecznej i edukacyjnej, będące świadectwem uniwersalnych wartości i postaw ludzkich, chrześcijańskich i patriotycznych. Przyznawana była w kilku kategoriach: naukowej, artystycznej, literackiej, zagranicznej, młodych, zespołowej oraz specjalnej. Od 1949 r. PAX posiadał także prestiżowe Liceum Ogólnokształcące im. Św. Augustyna, od 1992 r. Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Św. Augustyna (już jako Stowarzyszenie Civitas Christiana). W 2004 r. szkoła została zlikwidowana. W 1947 r. PAX otrzymał koncesje na działalność Przedsiębiorstwa Komunikacji 102 ATHENAEUM vol. 54/2017 Polskie Studia Politologiczne PAX-u, z jej niekwestionowanym liderem – Bolesławem Piaseckim4 wywodziło się z przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”, konspiracyjnej Konfederacji Narodu i Batalionów Uderzeniowych. Ze stowarzyszeniem związali się także byli narodowcy, żołnierze konspiracji akowskiej, konserwatyści, a także młoda inteligencja powojenna. Ideowym peregrynacjom nie zawsze przyświecała wspólnota przekonań i zakorzenienie w tradycji. PAX był także „przytuliskiem”, schronieniem przez represjami władz i bezpieki. Miejscem dla politycznego i spo- łecznego zaangażowania. Słowem – realną szansą na obecność w życiu publicz- nym. Mając do wyboru różne formuły opozycyjności, wybrało zaangażowanie w budowę socjalistycznego państwa wspólnie z marksistami, podkreślając własną odrębność światopoglądową.