Krzysztof Koźbiał, Witold Stankowski Konstytucja Księstwa Liechtensteinu Naród - państwo - polityka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Konstytucja Księstwa Liechtenstein u Naród - państwo - poi ityka Krzysztof Koźbiał, Witold Stankowski Konstytucja Księstwa Liechtensteinu Naród - państwo - polityka I Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT prof. UMK, dr hab. Jacek Knopek PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska Na okładce zamek książęcy w Vaduz. Presse- und Informationsamt, Vaduz. Fotograf: Close Up, Triesen Publikacja dofi nansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ ze środków Wydziałowej Rezerwy Badań Własnych oraz Instytut Europeistyki © Copyright by Krzysztof Koźbiał, Witold Stankowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2009 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-2873-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................................. 7 Rozdział 1. Liechtenstein – zarys historii, położenie, ludność, gospodarka ... 9 Rozdział 2. System polityczny państwa Liechtenstein ................................... 19 Rozdział 3. Konstytucja Księstwa Liechtensteinu .......................................... 35 Aneksy ............................................................................................................... 111 Bibliografi a ........................................................................................................ 119 Spis tabel ............................................................................................................ 122 WYKAZ SKRÓTÓW AG – Aktiongemeinschaft (Spółka Akcyjna) CSV – Christlich-Soziale Volkspartei (Partia Chrześcijańsko-Społeczna) FBP – Fortschrittliche Bürgerpartei (Postępowa Partia Obywatelska) FL – Freie Liste (Wolna Lista) VP – Volkspartei (Partia Ludowa) VU – Vaterländische Union (Unia Ojczyźniana) WSTĘP Państwo Liechtenstein obok Andory, Luksemburga, Malty, Monako i San Marino należy do grona sześciu najmniejszych krajów Europy. Niewielki obszar tych państw wskazuje, że nie jest to przeszkoda w niezależnym, suwerennym funkcjonowaniu. Pomimo czasami niefortunnego określania tych krajów jako państwa „karłowate”, swoją historią, przywiązaniem do tradycji, stabilnością po- lityczną i gospodarczą imponują dużym państwom oraz ich obywatelom. Liechtenstein położony jest na wschodnim brzegu Renu, w otoczeniu Alp Wschodnich. Ten górzysty kraj, ze swoją rzeźbą alpejską zachwyca przyjezd- nych, turystów1. Wrażenie robią zamki, obiekty sakralne, archeologiczne znale- ziska, muzea, zabytkowe budynki. Obywatele Liechtensteinu są dumni ze swego małego państwa2. Rdzenni mieszkańcy Liechtensteinu stanowią około 2/3 ludności kraju. Pozostała część to Szwajcarzy – 15,6%; Austriacy – 7,6%; Niemcy – 3,7%. Inne narodowości to nieco mniej niż 10%. Około 35% mieszkańców państwa nie po- siada obywatelstwa Liechtensteinu. Są to w głównej mierze pracobiorcy3. Liechtenstein jest jednym z najbogatszych państw na świecie. Warto w nim inwestować i funkcjonować. Decydują o tym korzystne przepisy prawne i niskie podatki. Przytoczone walory państwa nie są jedynymi. Podziw wzbudza system poli- tyczny. W tej monarchii konstytucyjnej widzimy połączenie historii tego państwa z wzorami nowoczesnego państwa europejskiego. Liechtenstein jest przykładem, w którym zaistniały koncepcje nowoczesnego konstytucjonalizmu, parlamenta- ryzmu i państwa prawa. Na początku wieku XX w państwie tym zaznaczył się polityczny dualizm. Obok siebie zaistniały dwie polityczne formy legitymizacji władzy w postaci monarchy i suwerenności ludu. Stan taki istnieje do dzisiaj. Monarcha i lud (społeczeństwo) wzajemnie się uzupełniają w jak najlepszym funkcjonowaniu systemu politycznego. Pozytywne formy istnienia i rozwoju państwa warto obserwować czy też na- śladować. W systemie prawnym Liechtensteinu na uwagę zasługuje instytucja 1 A. Jureczko, E. Wac, Historia Liechtensteinu [w:] Historia małych krajów Europy. Andora. Liechtenstein. Luksemburg. Malta. Monako. San Marino, pod red. J. Łaptosa, Wrocław–Warsza- wa–Kraków 2002, s. 69. 2 Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2004, t. V, s. 68, hasło Liechtenstein. 3 Ibidem, s. 68. 8 mediatora (Vermittler), który rozwiązuje problemy, konfl ikty międzyludzkie, aby nie musiały od razu trafi ać przed oblicze Temidy. Podstawy istnienia państwa zostały zapisane w nowelizowanej konstytucji z 1921 r., stąd więc pożądane jest przedstawienie Liechtensteinu poprzez przybli- żenie Czytelnikowi systemu politycznego i ustawy zasadniczej tego państwa. Konstytucja Liechtensteinu nie została dotychczas przetłumaczona na język polski. Autorzy niniejszej publikacji podjęli się tego zadania, przybliżając po- nadto historię państwa i obraz systemu politycznego. Pragną w ten sposób pod- kreślić, że wszystkie małe państwa, pomimo posiadanej już o nich wiedzy, warto wciąż analizować i prowadzić nad nimi studia. Autorzy dziękują za wsparcie fi nansowe publikacji Władzom Dziekańskim Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Dyrekcji Instytutu Europeistyki UJ. Badania dra Krzysztofa Koźbiała zostały zrealizowane przy wsparciu udzie- lonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofi nansowanie ze środ- ków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Stypendialnego i Szkoleniowego. Rozdział 1 LIECHTENSTEIN – ZARYS HISTORII, POŁOŻENIE, LUDNOŚĆ, GOSPODARKA Obszar dzisiejszego państwa Liechtenstein był w przeszłości zamieszkiwany przez Celtów i Retów4. Wchodził w skład jednej z prowincji rzymskich o nazwie Retia. Od połowy V wieku ta prowincja rzymska znalazła się w ręku Franków i następnie Alemanów. Terytorium Liechtensteinu znajdowało się we władaniu różnych rodzin, hrabiów. Z historią Liechtensteinu związany jest jeden z najbogatszych i najstarszych rodów – Liechtensteinowie. Ród ten występuje już w dokumentach z roku 1136. Liechtensteinowie związani byli z Austrią, niedaleko Wiednia mieli swoją sie- dzibę. Kariery Liechtensteinów połączyły się z Habsburgami5. Godło Księstwa Liechtensteinu. Presse- und Informationsamt, Vaduz 4 A. Jureczko, E. Wac, op.cit., s. 71. 5 Ibidem, ss. 75–77. 10 W roku 1342 wyodrębniło się hrabstwo Vaduz, które stało się częścią Rzeszy Niemieckiej. Od końca XVII wieku (1699 r.) zaczyna się tworzenie większej jed- nostki terytorialnej. Hans Adam Andrzej z austriackiej gałęzi Liechtensteinów stał się zwierzchnikiem hrabstwa Schellenberg. W roku 1712 powiększył je, zdo- bywając Vaduz. Te dwa hrabstwa zostały scalone i w 1719 roku stały się – edyktem cesarza Karola VI – niezależnym Cesarskim Księstwem Liechtensteinu. Za cza- sów książąt Franciszka Józefa I i jego syna Alojzego I następuje rozwój Księstwa. Alojzy I był miłośnikiem sztuki, interesował się leśnictwem i rolnictwem6. W latach 1806–1814 Księstwo wchodziło w skład Związku Reńskiego7. Po kongresie wiedeńskim, od roku 1815, Liechtenstein znalazł się w obrębie Związku Niemieckiego (Der Deutsche Bund)8. Liechtenstein w XIX stuleciu ciążył w kierunku Austrii. W roku 1852 zawarł z nią unię celną9. Wsparcie ze strony Austrii, liberalna polityka tego państwa wywierały wpływ na uchwalenie w 1862 roku Konstytucji Księstwa. Kolejnym krokiem było wystąpienie w roku 1866 Liechtensteinu i Austrii ze Związku Niemieckiego. Podczas I wojny światowej Liechtenstein pozostał neutralny. Rozpad C.K. Monarchii, czyli Austro-Węgier, wpłynął niekorzystnie na sytuację gospodarczą i ekonomiczną państwa. Pożyczka – udzielona z prywatnych zaso- bów państwu przez monarchę Księstwa Liechtensteinu – uratowała niezależność i byt państwowy. Po zakończeniu wojennych zmagań Liechtenstein zaczął ewoluować w kie- runku związków ze Szwajcarią10. Z państwem tym podpisał w roku 1920 unię pocztową. Rok później wszedł w obszar szwajcarskiego związku celnego11. Przyjął też, zamiast waluty austriackiej, franka szwajcarskiego, który jako śro- dek płatniczy funkcjonuje w tym państwie do dziś. W polityce zagranicznej Szwajcaria od roku 1919 reprezentuje Liechtenstein. Oznacza to, że Księstwo nie tworzy na zewnątrz odrębnych, własnych jednostek dyplomatycznych (ambasad, konsulatów) we wszystkich państwach. Jego przed- stawicielem jest Szwajcaria. Liechtenstein posiada ambasady jedynie w: Austrii (Wiedeń), Szwajcarii (Berno), Niemczech (Berlin) oraz w USA (Nowy Jork, am- basador nie rezyduje tam jednak na stałe i jest równocześnie przedstawicielem przy ONZ). Funkcjonują także stałe przedstawicielstwa Księstwa przy Radzie Europy w Strasburgu, przy Unii Europejskiej w Brukseli oraz przy ONZ (Nowy Jork, Genewa, Wiedeń)12. 6 Ibidem, s. 79. 7 H. Wereszycki, Historia Austrii. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 162. 8 Nowa encyklopedia powszechna PWN..., s. 69; H. Wereszycki, op.cit., s. 170. Patrz szerzej J. Wąsicki, Związek Niemiecki i państwa niemieckie 1815–1848. Poznań 1986. 9 A. Jureczko, E. Wac, op.cit., s. 85. 10 Patrz: J. Wojtowicz, Historia Szwajcarii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989. 11 A. Jureczko, E. Wac,