OPEN RUIMTE > METROPOLITAN LANDSCAPES Metropolitan In Brussel en omgeving verandert de open ruimte voortdurend. Onbekend, onbemind? Ze hoeft die veranderingen echter niet passief te ondergaan, want open ruimte bezit heel wat capaciteiten om een Het potentieel van open ruimte in Brussel en de Rand JULIE MABILDE [ TEAM VLAAMS BOUWMEESTER ] | ELKE VANEMPTEN [ ILVO / TEAM VLAAMS BOUWMEESTER ] actieve, sturende en structurerende rol op te nemen in de kwaliteitsvolle ontwikkeling van de verstedelijkte ruimte. Toch blijft die potentie vandaag vaak nog onderbenut. Vier structuren en drie criteria voor een metropolitaan landschap e sturende rol van open ruimte vormde de basis van Bureau Bas Smets en LIST 1 het studiewerk binnen Metropolitan Landscapes. Via urbanism-architecture na- Dontwerpend onderzoek werden zowel de open ruimte men samen met de Earth als de actoren die werkzaam zijn in het metropolitane gebied in System Sciences onderzoeks- en om Brussel verkend en uitgediept. De randstedelijke open groep van de VUB de eer- ruimte, gelegen in de frontlinie van ruimtespeculatie en op de ste, verkennende fase van de grens tussen meer verstedelijkt en landelijk gebied, kreeg daarbij studie voor hun rekening. Ze speciale aandacht. gaven een eigen interpretatie De studie Metropolitan Landscapes werd uitgevoerd in het kader aan de term ‘metropolitaan van LABO RUIMTE. Voor de realisatie ervan bundelden Leef- landschap’, gingen na hoe die milieu Brussel, de Vlaamse Landmaatschappij, Brussel Stedelijke betekenis kan krijgen voor Ontwikkeling, Ruimte Vlaanderen, de Brusselse en de Vlaamse Brussel en hoe die definitie Bouwmeester de krachten. In een latere fase werd deze coalitie actoren kan verenigen rond Foto Tim Van de Velde nog versterkt met het Agentschap voor Natuur en Bos. Zo ont- een gezamenlijke doelstel- stond een bijzonder partnerschap tussen Brusselse en Vlaamse, ling. Dit vooronderzoek was stedelijke en ‘open ruimte’-administraties. Gezamenlijk verkennen van cruciaal belang om bij de 2 ze de manier waarop een andere, gedeelde blik op de positie en zeven initiatiefnemers een rol van open ruimte in dit metropolitane gebied kan ontstaan. gedeeld begrippenkader te la- De resultaten van de studie werden gebundeld in een boek. ten ontstaan. Het team iden- Het Brusselse metropolitaan gebied staat voor grote maat- tificeerde in eerste instantie schappelijke uitdagingen: het creëren van werkgelegenheid vier grote landschappelijke voor een diverse en snelgroeiende bevolking, de uitbouw van structuren die, historisch een efficiënt en duurzaam mobiliteitssysteem, kwaliteitsvolle gezien, het Brusselse land- voedselvoorziening, ecologisch en ruimtelijk waterbeheer, bou- schap hebben gevormd: de wen aan een energietransitie, biodiversiteitsverlies tegengaan, Zennevallei, mettertijd door- enz. Samenwerking is noodzakelijk, want de ‘metropolitane sneden door vele andere in- ruimte’ waarin deze uitdagingen spelen, functioneert nu eenmaal frastructuren; het bebouwde als een samenhangend ruimtelijk-sociaal systeem dat de gewest- landschap, gedefinieerd als 1 Het exemplarische Brusselse landschap, bestaande uit de 'vallei van de infrastructuur', en sectorgrenzen overstijgt. Ook in debatten rond landschap een reeks bewust geplande het 'bebouwde landschap', het 'systeem van wordt de traditionele ruraal-urbane tegenstelling steeds meer figuren zoals grote parken, parken' en het 'natte landschap'. © Bureau Bas Smets & LIST ingeruild voor een ‘metropolitaan landschap’, dat bebouwde en pleinen en verkeersassen; het 2 Overzicht van de vier testgebieden. 42 | onbebouwde ruimte integreert en dat urbane en rurale functies systeem van parken en open © Bureau Bas Smets en LIST | 43 verweeft. De studie Metropolitan Landscapes onderzoekt hoe ruimten omringd door bebouwing; en ten slotte het fijnmazige vanuit de uiteenlopende agenda’s toch een gemeenschappelijke rivieren- en bekenstelsel dat een basis geeft voor vele ontwikke- ambitie kan geformuleerd worden en samenwerkingsvormen lingen in Brussel. Die vier grote structuren worden door Bureau kunnen worden opgezet die gericht zijn op een collectief belang. Bas Smets en LIST benoemd als het ‘exemplarische landschap’ Met ‘metropolitaan Brussel’ – een term die vaak voer is voor dat als de onderliggende, richtinggevende structuur beschouwd discussie – wordt hier overigens bedoeld: het Brussels Gewest kan worden voor de ontwikkeling van metropolitane landschap- én de Vlaamse Rand. pen in Brussel vandaag. OPEN RUIMTE > METROPOLITAN LANDSCAPES Woluwe Woluwe Laeken Laeken Elsene Elsene Schaerbeek Schaerbeek Anspach Boulevard Anspach Boulevard Molenbeek Molenbeek St-Gilles St-Gilles Anspach Boulevard Anspach Boulevard Woluwé Woluwé Ninove gate Ninove gate Namur gate Namur gate Anderlecht Anderlecht Duchess of Duchess of Brabant square Brabant square Ixelles roadway Ixelles roadway Weststation Weststation Uccle Uccle Marie-josé park Marie-josé park Flagey Square Flagey Square Edmond machtens Blv. Edmond machtens Blv. Etangs d’ixelles Etangs d’ixelles Ninove roadway Ninove roadway Green walk Green walk Abdij van Ter Kameren Abdij van Ter Kameren 8 km 8 km Scheutbos park Scheutbos park 8 km 8 km Bois de la cambre Bois de la cambre Regional border Regional border Ring Ring Terhulpe roadway Terhulpe roadway 5 6 3 Door een systeem van dijken wordt in de Zennebeemden plaats gemaakt voor waterbuffering. © WIT Architecten, OSA onderzoeksgroep KU Leuven, Annabelle Blin & Philip Stessens 4 Vergelijking van Solvay park Solvay park de vorm en ruimtelijke structuur van het onderzoeksgebied (Pajottenland tot Ninoofsepoort) met een andere stadssequentie (Zoniënwoud tot Naamsepoort). Kan het Pajottenland Pajottenland voorbeeld van het Zoniënwoud inspiratie bieden om ook voor de zone rond het Scheutbos dergelijke collectieve identiteit en culturele herkenbaarheid te ontwikkelen? Green walk Green walk © Coloco, DEVspace & Gilles Clément 5 Een productief park voor de Molenbeekvallei, met de Ring – icoon van verbinding – als potentieel sterk symbool van een nieuwe relatie tussen Sonian Forest Sonian Forest stad en platteland. © Agence Ter 6 De groenstroken langs de spoorwegen , als onderdeel van het 'green grid', kunnen uitgroeien tot sterke ecologische en fiets-verbindingen. N N N N Regional border Regional border Eenvoudige ingrepen – zoals een ander groenbeheer en het weghalen van hekken of hindernissen – kunnen hiertoe bijdragen. © LOLA Landscape Architects, Floris Alkemade Architect & Grontmij Belgium 0 1 km 0 1 km 0 1 km 0 1 km 3 4 © Coppens d’Eeckenbrugge Benoît © Coppens d’Eeckenbrugge Benoît Vele open ruimten in het Brusselse zijn vandaag echter zeer in Brussel en Vlaanderen – is door de mens gemanipuleerd. een waterlandschap. Ingrepen in de waterhuishouding hebben verbindingspunt fungeert tussen het stedelijk en ruraal landschap, versnipperd en vormen veelal hybride landschappen. Maar ook Dat heeft consequenties: milieuproblemen, het uitsterven van er een potentiële impact die zeer ver reikt, tot in de bebouwde tussen de plekken waar voedsel geconsumeerd en geproduceerd die versnipperde open ruimten hebben onbenutte potenties om soorten, klimaatverandering. Maar Sijmons trekt vooral een randen en het centrum van Brussel. Het team van WIT architec- wordt. Zo wordt een achterkant – de Ring – een voorkant. werkelijke metropolitane landschappen te worden. Om die beter in positieve les: in het Antropoceen zijn menselijke en natuurlijke ten, OSA-Onderzoeksgroep voor Stedenbouw en Architectuur Ontwerpteam LOLA Landscape Architects, Floris Alkemade beeld te krijgen, werden drie criteria gedefinieerd waaraan Brus- processen intrinsiek met elkaar verbonden tot een nieuw en van de KU Leuven, landschapsarchitecte Annabelle Blin, en en Grontmij nam de postindustriële infrastructuur in het gebied selse landschappen moeten voldoen om metropolitaan genoemd interessant geheel, en dat opent perspectieven. Als ‘natuurlijk’ ULB-onderzoeker Philip Stessens stelt de vraag of het oplossen tussen Brussel, Machelen en Vilvoorde onder de loep. Ze be- te kunnen worden: (1) de vlotte toegankelijkheid voor een ruim en ‘menselijk’ elkaar niet meer uitsluiten, dan ligt er een grote en van waterproblemen stroomopwaarts van Brussel ook nieuwe studeerden hoe infrastructuur een landschap kan creëren dat publiek dat de diversiteit van de metropool weerspiegelt, (2) de interessante uitdaging in het bedenken van een hybride stadsland- interessante publieke en natuurlijke ruimten kan creëren. De plaats biedt aan flexibele toekomstontwikkeling en een beter mate waarin naburige programma’s en functies connecteren met schap waar natuurlijk en menselijk, bebouwd en open, ruraal en inplanting van een dijkensysteem, bijvoorbeeld, zou de Zen- samengaan van ecologie, economie, wonen en recreatie. Het het landschap, waardoor het grootstedelijke allure krijgt, en (3) de urbaan, ruimtelijk overlappen en functioneel op elkaar ingrijpen. nebeemden kunnen transformeren tot een groot vloedgebied concept van een green grid moet extra kwaliteit en identiteit effectieve bijdrage van het landschap aan het grotere ecosysteem Voor ruimtelijk ontwerpers is daarbij een belangrijke rol weg- en uniek natuurlandschap voor de metropool. verlenen aan bestaande infrastructuren en geplande mobiliteits- van de metropool. Die systeemwaarde is veel breder opgevat gelegd. Door de complexiteit van de stadsrand of ‘tussenstad’ Het Parijse Coloco, het Brusselse DEVspace en landschapsar- werken, kan braakliggende terreinen opnieuw activeren en een dan louter ecologische waarde. Het gaat ook over de vraag