Prawo w muzeach Izabela Lewek ZARZĄDZANIE ZBIORAMI PRYWATNYMI W PAŃSTWOWYCH MUZEACH NA PRZYKŁADZIE FUNDACJI KSIĄŻĄT CZARTORYSKICH 22 czerwca 2004 r. dokonano zmian1 w statucie Fun- bowiem rok opublikowania przez Michała Mniszcha4, dacji Książąt Czartoryskich. Funkcję prezesa przestała marszałka wielkiego koronnego i członka Komisji Edu- pełnić Zofia Gołubiew, dyrektor Muzeum Narodowego kacji Narodowej, obszernego memoriału w sprawie w Krakowie, a na jej miejsce powołano Adama Zamoy- założenia Musaeum Polonicum. Rozrysowano nawet skiego, mieszkającego w Londynie krewnego fundato- projekt budynku muzealnego, autorstwa Stanisława ra Adama Karola Czartoryskiego. 5 lipca 2004 r. Stała Potockiego, w modnym owego czasu stylu pseudokla- Konferencja Dyrektorów Muzeów Krakowskich wydała sycznym. Jednakże dopiero w zmienionych realiach specjalne oświadczenie, w którym czytamy: wyrażamy politycznych i państwowych, w sytuacji utraty niepod- głębokie zaniepokojenie zmianami w statucie Fundacji, ległości, zrealizowano w 1801 r., za sprawą mecenatu które pozbawiły stanowiska prezesa zarządu Fundacji książąt Czartoryskich i kolekcjonerskiej pasji Izabeli Książąt Czartoryskich dyrektora Muzeum Narodowego z Flemmingów Czartoryskiej, budowę w Puławach i dalej, że chcieliby odzyskać zachwianą dziś pewność, Świątyni Pamięci, zwanej następnie Świątynią Sybilli5. że zbiory książąt Czartoryskich pozostaną narodową, Ideą przewodnią, którą miał symbolizować znajdujący niepodzielną i niezbywalną kolekcją, na zawsze związaną się nad wejściem do Sybilli napis PRZESZŁOŚĆ PRZY- z Krakowem2. W kilka dni później stanowcze dementi SZŁOŚCI, stało się wykorzystanie zgromadzonych ogłosiła wiceprezes zarządu Fun- w niej dzieł sztuki, pamiątek, dacji, Maria Osterwa–Czekaj, relikwii i innych zabytków do w którym dwa – moim zdaniem przedstawienia historii podzie- – najistotniejsze punkty brzmią: lonej między zaborców Polski zmiany w statucie Fundacji doko- (od czasów najdawniejszych po nane zostały głównie dlatego, że współczesne). zatwierdzony 13 lat temu statut To szczytne wydarzenie przestał być zgodny z obecnie obo- poprzedziła o sześć lat wcze- wiązującym w Polsce prawem oraz śniejsza, brutalna i zaiste bar- książę Władysław Czartoryski nie barzyńska grabież polskich ofiarował Narodowi swoich nie- regaliów ze skarbca koronne- zmiernie cennych zbiorów – jego go na Wawelu, której dokona- wolą było, by zbiory te Narodowi ły okupujące Kraków wojska służyły3. pruskie. Izabela Czartoryska postanowiła odtworzyć nieja- ko namiastkę symboli polskiej Czy Muzeum Książąt państwowości, umieszczając Czartoryskich w swoim muzeum tzw. Szkatułę jest instytucją prywatną? Królewską. Paradoksem historii stało się, że Szkatuła przewiezio- Gdyby nie rozbiory Polski na po powstaniu listopadowym zapewne niedługo po 1775 r. do Sieniawy, następnie do Hôtel doszłoby do powstania w War- 1. Księżna Izabela z Flemmingów Czartoryska Lambert w Paryżu, a po 1876 r. szawie naszego pierwszego do Krakowa, by na koniec znów narodowego muzeum. Był to 1. Princess Izabela Czartoryska, born Flemming wrócić do Sieniawy, i tak została MUZEALNICTWO 169 Prawo w muzeach bezpowrotnie zagrabiona z sieniawskiego schowka we wrześniu 1939 r. przez żołnierzy hitlerowskich. Tak więc pierwsze polskie muzeum było bez wąt- pienia instytucją prywatną, bo tylko taką mogło być i tylko jeden z najpotężniejszych rodów (pretendujący zresztą do korony polskiej) mógł zdobyć się wtedy na tak spektakularne przedsięwzięcie, wymagające oprócz znacznych funduszy także szerokich koneksji na forum międzynarodowym oraz nieprzeciętnych zasług poli- tycznych. Trzeba również podkreślić za prof. Zdzisławem Żygulskim jun., że bez wątpienia w intencjach Czarto- ryskich leżało ostateczne ofiarowanie muzeum narodowi6. To właśnie społeczeństwo, a konkretnie ta jego część wywodząca się z bardziej uświadomionych warstw, ofiarowała wiele niezwykle cennych pod względem historycznym obiektów. W gruncie rzeczy nie miało większego znaczenia czy zabytek muzealny był auten- tyczny, czy też nie. Chodziło przede wszystkim o istot- ne podkreślenie jego polskiej proweniencji, służące następnie księżnej jako swoisty pretekst do wygłasza- nia podczas zwiedzania stosownych refleksji histo- 2. Dawny miejski Arsenał w Krakowie, od 1876 r. siedziba Biblioteki rycznych (bez zbędnych oporów wykorzystywano np. i Muzeum Czartoryskich pochodzące z grabieży w czasie wojen napoleońskich dobra kultury do powiększania zbiorów o obiekty ze 2. Former town Arsenal in Cracow, since 1876 the seat of the Czartoryski Library and Museum wszech miar dziwne i niebanalne7). Poza tym chyba najbardziej oczywistym dowodem narodowej przyna- leżności muzeum puławskiego był sam fakt jego upad- ski ze wsi koło Karczmisk, fornal Błażek i Żydzi z Sie- ku po klęsce powstania listopadowego w 1831 roku. niawy – Teitelbaumowie8. Akcję ratowania zbiorów prowadziły przeróżne osoby. Paryski antrakt po części rozproszonych zbiorów Nawet ludzie tzw. niskiego stanu, jak niejaki Łapczyń- stał się możliwy dzięki zakupieniu przez księcia Ada- ma Jerzego tzw. Hôtel Lambert (wzniesionego przez Mikołaja Lamberta w 1642 r.), w którym to zakupie pośredniczył m.in. Fryderyk Chopin. Militarna klęska w Polsce, jak również carski wyrok śmierci i zawalenie się wszystkich planów politycznych księcia, zbiegły się z tragiczną sytuacją finansową rodu. Jak podaje Adam Zamoyski, środki na zakup budynku na głów- ną paryską siedzibę Czartoryskich i dalsze powięk- szanie zbiorów oraz próby odzyskiwania utraconych dzieł (Rosjanie podczas ewakuacji przechwycili 47 skrzyń z książkami i ponad 1800 rycin; znalazły się one następnie w Petersburgu), uzyskano m.in. po, nad wyraz udanych, spekulacjach finansowych na giełdzie paryskiej9. Rok 1871 przyniósł walki uliczne w Pary- żu, podczas których komunardzi zabarykadowali się w budynku Hôtel Lambert, wielokrotnie zdobywanym następnie przez wojska rządowe. Na szczęście zabez- 3. Tzw. klasztorek popijarski, jedna z siedzib Muzeum Czartoryskich pieczone w piwnicach zbiory ocalały, mimo bombar- w Krakowie dowań i ostrzału. 3. The so-called post-Piarist monastery, one of the seats of the 1 grudnia 1876 r. otwarto w podarowanym przez Czartoryski Museum in Cracow Kraków miejskim Arsenale bibliotekę, a w tzw. klasz- 170 MUZEALNICTWO Prawo w muzeach torku (zakupionym już przez księcia Władysława) malnemu upaństwowieniu muzeum (będzie to miało udostępniono do zwiedzania kilka sal muzealnych. pewien znaczący wpływ na obecną równie skompliko- Projekt funkcjonowania muzeum w Krakowie stwo- waną sytuację prawną). rzył od podstaw książę Władysław Czartoryski, któ- Do unormowania – jak się wtedy zdawało – stanu ry w przeciwieństwie do swej wielkiej babki Izabeli, prawnego doprowadził długoletni dyrektor Muzeum zachwycającej się mało istotnymi imponderabiliami, Czartoryskich, a w latach 1991-1992 minister kultury, gromadził kolejne dzieła sztuki kierując się ich przy- Marek Rostworowski. 14 marca 1991 r. Adam Karol należnością do danej kultury lub konkretnego działu Czartoryski postanowieniem sądu został uznany za sztuki. Muzeum przetrwało w tym samym właściwie jedynego spadkobiercę zbiorów i nieruchomości. Nie- kształcie – ostatecznie dopracowanym przez dyrektora wiele wcześniej, podczas prywatnej rozmowy w Lon- Mariana Sokołowskiego (profesora UJ i twórcy pierw- dynie Marek Rostworowski doszedł do wniosku, że szej w Polsce katedry historii sztuki) w 1900 r. – aż do Czartoryski nie traktuje Muzeum jako swojej prywatnej 15 grudnia 1949 r., kiedy to zmienił się szyld instytu- własności, chce by rodzina zachowała udział w rządzeniu cji, a rządzone przez komunistów państwo (PRL) wzię- stworzoną przez nią instytucją; powstał pomysł fundacji12. ło Muzeum Czartoryskich w zarząd i użytkowanie jako 23 września 1991 r. podpisano akt notarialny usta- oddział „Zbiory Czartoryskich” Muzeum Narodowego nowienia fundacji, której prezesem miał być z urzędu w Krakowie (włączone dokładnie 18 grudnia). I tu każdy kolejny dyrektor Muzeum Narodowego w Kra- ciekawostka: również ten ostatni fakt nie oznaczał, że kowie. Przekazanie przez Muzeum Narodowe kolek- muzeum przestało być instytucją prywatną, nie prze- cji i budynków Fundacji uważano wtedy za końcową prowadzono wtedy bowiem formalnego wywłaszcze- realizację wizji założyciela, księcia Władysława Czarto- nia. ryskiego, z roku 1882. Niemniej sytuacja prawna Zbio- rów Czartoryskich wcale nie była taka prosta, usank- cjonowano bowiem prawne nieścisłości i sprzeczności Dlaczego stworzono polegające m.in. na tym, że właścicielem zbiorów była Fundację Książąt Czartoryskich? instytucja publiczna (fundacja), jej zarząd był ustano- wiony przez prywatnego fundatora, a budżet i admini- Peerelowscy komuniści zasiadający w rządzie upań- stracja nadal były państwowe. stwawiali prywatne majątki z tytułu tzw. reformy rol- Cóż, umożliwiło to już w następnym roku podróż nej. Zbiory Czartoryskich nie podlegały upaństwowie- Damy z gronostajem Leonarda da Vinci na wystawę „Cir- niu, ponieważ stanowiły kolekcję miejską. Dotyczyło ca 1492 – Art in the Age of Exploration” w waszyng- to wszystkich krakowskich nieruchomości, będących tońskiej National Gallery of Art. Doszła ona do skutku, w ich posiadaniu. Niemniej usiłowano odgórnymi zale- ponieważ prezydent Lech Wałęsa przy jakiejś okazji ceniami wpływać na kształt funkcjonowania Muzeum obiecał to Georgowi Bushowi seniorowi. W rewanżu Czartoryskich. Takim kuriozalnym posunięciem było Muzeum Czartoryskich otrzymało na trzy miesiące np. polecenie przekazania 1 grudnia 1951 r. w depo- w celach wystawowych Laokoona El Greca. Niektórzy