Krysiak, Dominik Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach : historia powstania oraz zbiory Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2, 187-234 2007 Dominik Krysiak Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach. Historia powstania oraz zbiory Kościół i parafia ewangelicka w Mikołajkach 1’icrwsze informacje dotyczące Mikołajek pochodzą z 1444 r. Dowiadujemy się z nich o nadaniu °br ziemskich na prawie magdeburskim1. Dokument ów został wystawiony przez wielkiego mistrza pKonu Krzyżackiego Konrada von Erlichshausena (1441-1449). Na jego mocy nobil Wawrzyniec (Laurentius Prussius) otrzymał 15 łanów ziemi (około 269 ha) w okolicach wsi kościelnej Mi- °*ajki2. Nazwa osady wywodzi się od św. Mikołaja, według wierzeń patrona żeglarzy oraz przejść Wodnych. Przez wieki nazwa ewoluowała, zmieniając brzmienie i pisownię - od Sand Niclas, Ni­ klas, Nicolaus, Sancti Nicolai, Niclasdorľ, Nicelsdorľ, Niclausdorf, Nikolaiken, aż po obecne Miko* aJ4 zachowując jednak swą etymologię’. Po wojnie trzynastoletniej zmienił się status wsi - ze słu­ żebnej na czynszową; obejmowała wówczas obszar 55 łanów. Prawdopodobne jest również wydanie J^zywilcju dotyczącego założenia dwóch karczem, jak pisze Max Toeppcn: „tuż przy moście we wsi ■ Nicolai”. Autor powołuje się przy tym na dokumenty z 1516 r., potwierdzające ten fakt4. Chodzi 0drugie nadanie przez komtura ryńskiego Rudolfa von Tippelskirchena na prawie chełmińskim wraz z2 morgami łąk dla niejakiego Nogaja, posiadającego karczmę już wcześniej. Podobne nadanie tegoż . 0lt1|ura dla Bartka Krugera występuje też w 1515 r.5 W 1555 r. odnowiony zostal przywilej dla Mi- K°lajek, klóre obejmowały wtedy już 64 łany, z czego sołtys i pastor otrzymali po cztery*. Organizacja sieci parafialnej na terenie prokuratorii ryńskiej nic jest udokumentowana żródto- ^ do końca X V w. Pierwsze informacje dotyczące kaplicy p.w. św. Wawrzyńca w Rynie pocho­ dzą dopiero z 1493 r. W tym okresie powstała również parafia w Okartowic, w sklad której weszła kaplica w Orzyszu. Bardzo prawdopodobne wydaje się istnienie kaplicy przed reformacją także ^ Mikołajkach, czego może dowodzić patronat św. Mikołaja7. , ''o sekularyzacji państwa zakonnego w 1525 r. struktura administracji kościelnej w starostwie tynskim była już w pełni ukształtowana. Oprócz Rynu, najwcześniej powstały parafie w Okarto- Wlc. Orzyszu i najpewniej przed 1529 r. w Mikołajkach. Do tej ostatniej należały ponadto wsie: 1 Zob. G. Dialuński, Przemiany spoleczno-ludnokiowe polmlniowo-nwhmlnich obszarów Prus Krzyżackich i Książę- cych Wo I56H roku), Olsztyn 200ľ, s. 128. 2 G, Dialuński, Osadnictwo rejonu Wielkich Jezior Mazurskich o il X IV do iwcząlku X V III wieku - starostov leckie (gi- i lyńskie, Olsztyn 1996, s. 36. 3 Urnen· masurische llcim ut, 7мт hunderljíihringcn Bestehen ά\ι Kreises Sembw$, red. K. Tcinplin, Scnsburg 1926, s. 211. M. Tocppcn, H istoria Mazur. Przwzynek do dziejów krain y i ku ltu ry pruskiej, pr/elctíyla M. Szymańska-Jasińska, oprn· c°wal i wstępem poprzedził G. Jasiński, Olsztyn 1998, s. 145. 5 G. Uialuński, Osadnicím , ss. 75-76. ® Ibidem, s. 69. 7 Ibidem, ss. 76-78. Komunikaty 1a*ursko-\Vnrmińskle, 2007, n r 2(256) 188 Dominik Krysiak Prawdowo, Talty, Woźnice, Sady, Zełwągi, Paszcze Wielkie, Cudnochy, Dybowo, Imilec, Śinict- ki oraz I/nota*. Budowę drewnianego kościoła w Mikołajkach, który zostal wzniesiony w miejscu wcześniejszej kaplicy, ukończono prawdopodobnie w 1535 r.9 Pierwszym znanym z imienia księ­ dzem, sprawującym posługę od 5 października 1535 r., był Stanislaus - „Bischof Speratus parochus orbis divi Nicolai”1". Kolejnym proboszczem, który objął swój urząd prawdopodobnie w 1550 r., byl Jacob Willamovius". Podpisał on w 1567 r. tzw. wyznanie wiary w Prusach12 (Corpus doctrinac Prutcnicum)13. Według Karla Templina sprawował urząd do 1589 r.14 W X V II w., parafia mikołaj­ ska powiększyła się o kolejne osady: Wesołowo, Nowina, Dybowo, Łuknajno, Grabnik, Kulinowo, Luckneiner Spitze (Picntkowo) i w 1631 r. liczyła 372,5 łanu15. Kolejne lata ciężko doświadczyły parafię i mieszkańców Mikołajek. W czasie wojny Rze­ czypospolitej ze Szwecją w 1656 r., kiedy pastorem był Albert Pomian Pcsarovius1'1, wieś została częściowo zrujnowana. Zniszczeniu uległ m.in. kościół, który odbudowano w postaci drewniano- ceglanej dopiero w latach 1686-168817. Za czasów kolejnego proboszcza Andrcasa Kowalewskie­ go18 na skutek niezwykle srogiej zimy, głodu i epidemii dżumy zmarło w 1709 r. około dziewię- ciuset mieszkańców Mikołajek, w tym żona i siedmioro dzieci pastora1’, on sani w związku z tym otr/.ymał przydomek „pruskiego Hioba”2“. 8 Ibidem, ss. 133-134. 9 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie (dalej: ODZW), J. Śniadecki, Karta ewidencyjna zabytków architek­ tury i budownictwa. Nr 3595, Rejestr zabytku Λ-409 z dnia 3 V III 1983 r. 10 Unsere nasurische I kim ał, s. 212. 11 Pierwszy dokument parafialny z podpisem pastora pochodzi г 1552 r. Jego reprint znajduje się w zbiorach Muzeum Reformacki Polskiej w Mikołajkach (dalej: MRPM). 12 Tzw. wyznanie wiary w Prusach (Corpus doctrinac Prutcnicum) zostało opracowane w Hrunszwiku przez duchow­ nych Mörlina i Chemnitza. 13 Unsere masurische I leim al, s. 212. 14 Na tablicy prezentującej nazwiska i daty sprawowania urzędu przez pastorów paralii, która znajduje się w Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach, przy nazwisku Jacob Willamovius widnieją daty: 1572-1574. Podano je za l·'. Mo· ellercm, Altpreu isches evangelisches ľfarrerbuch von Jer Reformulian his zur Vertreibung im Jahre 1945, Bd. I : D k Kirchspiele und ihre Stellenbeseizung, Mamburg 1968, s. 103 (tam też wykaz wszystkich pastorów i diakonów parafii ewangelickiej w Mikołajkach). Jcdnafe,większość źródeł (zob. przyp. nr 4 i 5) podaje lata 1550-1589 jako okres spra­ wowania urzędu przez Jacobusa Willamoriusa. I5G. Uialuński,Osadnictwo,ss. 181-183. 16 Albert Pomian Pcsarovius, 1594-2 V I 1696, diakon parafii w Mikołajkach do 1625 r., a od 1626 r. proboszcz. Spra­ wował urząd aż do śmierci, czyli przez siedemdziesiąt lat. Jego portret, namalowany w dowód wdzięczności parafian z* długoletnią służbę, znajduje się w kościele p.w. Świętej Trójcy w Mikołajkach i jest jednym z najstarszych portretów przed- stawiających pastorów, które zaczęły pojawiać się w kościołach ewangelickich w X V II w. Namalowany techniką olejną u8 płótnie w 1696 r., według szkoły królewieckiej. Zob. E. Celińska, K. Wróblewska, Nad ikonografią polskich pastorów ew“11' gelickich, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej: KMW), 1969, nr 4, ss. 489-493. 17 ODZW, J. Śniadecki, Karta ewidencyjna. 18 Andreas Kowalewski, pastor w latach 1693-1725. Jego portret namalowany w 1725 r„ znajduje się w koście­ le ewangelickim w Mikołajkach wraz z tablicą pamiątkową ufundowaną przez jego syna Celestyna Kowalewskiego (1700-1771, profesor prawa i rektor uniwersytetu w Królewcu - W. Chojnacki, 1 dziejów drukarstw a polskiego w Kn>' lewcu, KMW, 1961, nr I , ss. ЗI -32), na której widnieje napis: „Czytelniku łaskawy skiń tu oczy twoje / Na pruskiego Hioba, który ciężkie znoje / 1 jadowite strzały znosił w tym tarasie/ Jużci prawda, laur zwycięstwa nosi w tym to cW sic / Jednak krwawy to bój był, lecz błogo takiemu / Który tu ustępując wrogowi swoicmu / Statecznie jako skala przy Jezusie stoi". Portret wykonano techniką olejną na płótnie, według szkoły królewieckiej - E. Celińska, K. Wróblewska· op. cit., ss. 498-501. 19 I·’. Czudck, Od reform acji do współczesności. Życie p a ra fii ewangelicko-augsburskiej Świętej Trójcy »· Mikołajkach· Olsztyn [b.r. w.], s. 14. 20 li. Kruk, Warmia i Mazury, Wrocław 2004, s. 75. Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach 189 Nowy rozdział w historii Mikołajek otwiera rok 1726, kiedy wieś uzyskała od króla pruskiego tyderyka Wilhelma I prawa miejskie. Patent dzielił miasto na trzy okręgi: Targ (der Markt), Ko- ^Сс (der Koniec) i Kozłowo (der Koslau). Burmistrzem liczącego osiemset pięćdziesiąt mieszkań- c®w miasta został Kopctsch21. Wkrótce Mikołajki w całości strawiły nękające je pożary22. Wojna pru- Ko-rosyjska lat 1756-1763 również nie oszczędziła miasta, podobnie jak szalejące burze i wichury, "' skutek których w 1767 r, ponownie ucierpiał kościół. Jednak z biegiem lat parafia i sam kościół roz- wM y się, zamontowano nowe dzwony, zakupione jeszcze przez Andrcasa Kowalewskiego, ołtarz, na wieży, przeprowadzono niezbędne remonty23. W 1799 r. miasto wzbogaciło się o nowy bu- Упск szkoły24, który był dużo większy od poprzedniego i tym samym lepiej przystosowany do po- !^eb rosnącej liczby uczniów, o czym pisał z zadowoleniem ówczesny pastor Mikołajek Johann Fric­ íc h Giżycki25. Na początku X IX w. nastąpiły zmiany administracyjne, na mocy których Mikołajki weszły "I sklad rejencji gąbińskiej i powiatu mrągowskiego. Natomiast w wyniku planu reorganizacji sieci Parafialnej, opracowanego w latach 1843-1846, parafia mikołajska została podporządkowana dic- c3 nirągowskicj26. Jak wynika ze spisu przeprowadzonego w 1832 r., miasto liczyło wówczas: 5 Włók27, z czego 5 należało do parafii ewangelickiej, 178 domów i 1948 mieszkańców211. Drcw- j la,ly kościół parafialny był już za ciasny dla wzrastającej liczby parafian, a brak remontów powo- ?wal, że jego dalsze użytkowanie stało się niebezpieczne, w związku z czym nabożeństwa prze- ni«iono do budynku gospodarczego. Za proboszcza Gottlieba Skupcha (1829-1835) rozpoczęła zbiórka funduszy na budowę nowej świątyni. W 1840 r. rozebrano zabudowania starej i przy- 'ЧРіопо do budowy nowej, którą oddano do użytku w 1842 r.29 Urząd proboszcza sprawował wów- c^s Carl Johann Brzoska (1835-1861). Kościół został zaprojektowany w stylu klasycystycznym,