Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków Wydawca: Gmina Cedry Wielkie, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski Publikacja powstała w ramach projektu Zabytkom na ratunek przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finanso- wego w ramach Funduszu Małych Grantów Transgranicznych i Międzyregionalnych oraz Gminę Cedry Wielkie. Partnerzy projektu: Gmina Cedry Wielkie (partner wiodący), Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hennef e.V, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Politechnika Gdańska Serdeczne podziękowania od realizatora projektu Gminy Cedry Wielkie otrzymują osoby, które w sposób szczególny pomogły w wydaniu „Poradnika dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków”: dr Jerzy Domino, Grzegorz Gola, Thomas Hattig, Dorota Kamińska, Magdalena Hattig, dr inż. arch. Bogna Lipińska, Marzenna Mazur, Mariola Mika, dr hab. inż. arch. Lucyna Nyka, Marek Opitz, dr Dariusz Piasek, Maja Pietrasik, Karolina Ressel, Anna Walczak, Renata Wierzchołowska, Anna Zglińska, Marzena Bernacka-Basek Kierownik projektu: Magda Woźniak Egzemplarz bezpłatny ISBN 978-83-911771-3-6 Cedry Wielkie, grudzień 2009 3 Cedry Wielkie modelowe . .5 Zabytkom na ratunek 7 Zestawienie konsultacji . 9 Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych na 100 zamieszkujących obiekty zabytkowe na terenie Żuław . 18 Czytanie kulturowego krajobrazu 21 Formy przestrzenne średniowiecznych wsi żuławskichO krajobrazie żuławskim. 21 O tym, jak Żuławyratowano 27 Działania ratunkowe 31 Doświadczenia w konserwacji i renowacji obiektów zabytkowych na przykładzie restaurowania domu podcieniowego w Przemysławiu i zagrody holenderskiej w Cisewie. 31 Najczęściej spotykane problemynowych właścicieli domów żuławskich. 36 Ocalone dziedzictwo – rekonstrukcja zabytkowejzagrody w Swołowie . 40 Przenosiny domu – wyzwanie dla konesera. 46 Ostatni wiatrak odwadniający– droga do Muzeum Żuławskiego . 52 Podcienie, werandy, ganki…„gatunek na wymarciu” . 54 Karczma w Marynowach– archiwum dla badań nad kuchnią regionu. 56 Ochrona zabytkowych cmentarzy 57 Mały przewodnik ratowania starych cmentarzy . 57 Cmentarze żuławskie– historia międzynarodowej współpracy . 59 Lapidarium – cmentarz jedenastu wsi . 61 Lapidarium płyt nagrobnych w Koszwałach . 63 Symbolika na żuławskich cmentarzach . 66 Współpracamiędzynarodowa 71 Sprowadzanie i wywóz zabytków za granicę . 71 Dzwon z Cedrów Wielkich powraca . 73 Makieta przedwojennegoNowego Dworu Gdańskiego / Tiegenhof . 74 Archiwa regionalistów. 75 Nowa funkcja zabytku 77 Nowa funkcja zabytku . 77 Remont i adaptacja budynku na Żuławski Ośrodek Kultury i Sportu . 80 Pensjonat Salvinia Lodge . 81 Dom Podcieniowy w Miłocinie. 82 Zabezpieczenie zabytków 85 Jak dobrze ubezpieczyć stary dom . 85 Zagrożenie pożarowei ochrona dóbr kultury na Żuławach . 91 Muzea pozarządowei samorządowe 109 Działalność Muzeum Żuławskiegow Nowym Dworze Gdańskim (wraz z filią w Cyganku) . 109 Zagospodarowanie nawsia w Cedrach Wielkich . 112 Pozyskiwanie środkówna ochronę zabytków 115 PRAKTYKA REALIZACJI OCHRONY ZABYTKÓW– problemy prawne, proceduralne i konserwatorskie. 115 Pomoc finansowa na ratowanie zabytków udzielana przez lokalne grupy działania . 119 Kościół w Kiezmarku . 121 Kościół w Giemlicach . 122 Kościół w Cedrach Wielkich . 123 Kościół w Trutnowach. 124 Gotycki kościół w Gnojewie zostanie uratowany . 125 Kościół w Wocławach . 127 Cedry Wielkie modelowe Czy zabytki można odkrywać na nowo? Takie pytanie może wydać się dziwne w odniesieniu do starych domów, parków czy zespołów pałacowych. Odkrycia jakie wciąż dokonują się w obrębie zabytkowych budowli z pozoru interesują tylko konserwatorów, historyków sztuki czy pasjonatów historii. Przez ostatnie kilkanaście lat zabytki jakże często padały „ofiarami” transformacji ustro- jowej. Nierzadko zaczęto traktować je jako zbędny balast hamujący tylko rozwój chociażby no- woczesnej infrastruktury. Świadomie lub nie, całkowicie pomijano cały bogaty kontekst związany z obecnością zabytkowego obiektu na danym terenie. Jakby zapomniano, że „wrośnięty” w dane miejsce zabytek nie świadczy tylko o minionych czasach, lecz może stać się przyczynkiem do nowych działań, nie tylko kulturotwórczych czy artystycznych, ale także przynosić wymierne ko- rzyści materialne, znakomicie łączące nowoczesność z przesłaniem jakie niesie przeszłość. Dlatego cieszy nas niejako pionierska inicjatywa jaką podjęła Gmina Cedry Wielkie. Jako jedna z nielicznych na naszym terenie posiada kompleksowy Gminny Program Opieki nad Zabytkami (niestety ten ustawowy obowiązek na terenie Województwa Pomorskiego do tej pory zrealizowa- ło tylko kilkanaście gmin spośród ponad stu) oraz konsekwentnie przy zaangażowaniu środków własnych i unijnych realizuje program „Zabytkom na ratunek”. Cedry Wielkie wykorzystują szansę na pozyskanie środków w celu ratowania przebogatego, żuławskiego dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego. To stwarza doskonałe możliwości nie tylko uratowania wspomnianego już dziedzictwa, ale jest również doskonałym przykładem na ożywienie turystyczne, gospodarcze i społeczne w obrębie Gminy. Dotychczasowe, już widoczne osiągnięcia zarządu Gminy – owo nowoczesne podejście do opieki nad zabytkową substancją na jej terenie, posłużyły również jako argument dla wprowadze- nia zmian do przygotowywanej nowej Ustawy o Ochronie i Opiece nad Zabytkami. Doświadcze- nia Cedrów Wielkich zostały wykorzystane w procesie legislacyjnym jako przykład i wskazówka do stworzenia nowoczesnych standardów w zakresie ochrony zabytków. dr Marian Kwapiński Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Gdańsku Marcin Tymiński Rzecznik Prasowy PWKZ W Gdańsku 5 6 Zabytkom na ratunek Projekt „Zabytkom na ratunek” jest wsparciem systemu ochro- W okresie trwania projektu czynne było internetowe forum wy- ny zabytków na Żuławach, w Gminie Cedry Wielkie, poprzez nowy, miany doświadczeń, gdzie można uzyskać podpowiedzi rozwiązań innowacyjny sposób partnerskiej współpracy. specjalistycznych problemów z zakresu ochrony dziedzictwa kultu- Celem projektu jest wypracowanie dobrych praktyk ochrony żu- rowego na Żuławach. ławskich zabytków. Służy temu powołany interdyscyplinarny zespół Podsumowanie działań w projekcie zostanie opublikowane ekspertów – konsultacyjne Pogotowie Konserwatorskie. Wykorzy- w Roczniku Żuławskim 2009. stana została wiedza ekspertów: z Wydziału Architektury Politech- Projekt „Zabytkom na ratunek” jest realizowany przez Gminę niki Gdańskiej w Gdańsku oraz z Niemiec, dzięki współpracy z Ve- Cedry Wielkie w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Miłośników rein für Europäische Städte-Partnerschaften Hennef e.V. Dokonany Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Wydziałem Ar- został transfer wiedzy od naukowców, praktyków i specjalistów do chitektury Politechniki Gdańskiej w Gdańsku oraz Verein für Euro- właścicieli obiektów zabytkowych, samorządowców, regionalistów, päische Städte-Partnerschaften Hennef e.V. (Niemcy). liderów organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną dzie- Współfinansowany jest przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię dzictwa kulturowego, nauczycieli oraz turystów i odwiedzających poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Żuławy. Podczas terenowych konsultacji, wizyty studyjnej, popu- Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mecha- larnonaukowej konferencji, z wykorzystaniem badań ankietowych nizmu Finansowego w ramach Funduszu Małych Grantów Trans- wypracowano trwałe narzędzia wsparcia systemu ochrony zabyt- granicznych i Międzyregionalnych oraz Gminę Cedry Wielkie. ków na Żuławach (i nie tylko) w postaci strony internetowej zawie- rającej wyniki działań projektowych oraz książki „Poradnik dobrych praktyk ratowania żuławskich zabytków”. 7 8 Zestawienie konsultacji lp Miejsce, właściciel, rodzaj rozwiązywanych problemów 1 Budynek poprzemysłowy analiza fundamentów. Drewnica Przykład budynku historycznego, pierwotnie z ryglową facjatą i wysokim dachem dwuspadowym, ceramicznym, zachowanego w partii fundamentów i ścian nośnych, o niemal całkowicie przebudowanym wnętrzu, gdzie zacho- wały się jednak w dawnej sieni relikty polichromii na suficie. Otwory okienne zmienione. W piwnicy intrygujące są pozostałości sklepień i arkad wymaga- jących bardziej drobiazgowego badania. Obiekt w ręku kilku właścicieli. Wła- ściciele prowadzący aptekę nawiązują do historycznej tradycji działalności, utworzyli kącik historyczny eksponujący stare fotografie i zdjęcia dawnych gospodarzy i są w kontakcie z potomkami dawmnych właścicieli. 2 Wiatrak typu koźlak, dokumentacja i konserwacja obiektu. Drewnica Obiekt przejęty przez nowego właściciela, prowadzone remonty bieżące m.in. części dachu. Poprzedni właściciele próbowali dostosować budynek do funk- cji mieszkalnej, zainstalowana jest w środku łazienka – sanitariat, instalacja elektryczna oraz kuchnia na gaz butlowy. Obok zachowanego w części wypo- sażenia wiatraka, także dużo eksponatów historycznych i aranżacja w typie lokalu – kawiarni z funkcją noclegową. Taka wielorakość wymaga konkret- nego ustalenia docelowej funkcji – muzeum – kawiarnia, pracownia twórcza – nocleg dla amatora. 3 Montaż dzwonu na wieży. Giemlice – kościół parafialny Konstrukcja nowej wieży wykonana jest z elementów metalowych łatwo prze- noszących drgania. Dawne konstrukcje posadowienia dzwonu były wykonane z elementów drewnianych,