Śladami Mistrza Publikacje Instytutu Historii 116 Śladami Mistrza Prace z historii najnowszej dedykowane Profesorowi Antoniemu Czubińskiemu Pod redakcją Stanisława Sierpowskiego Poznań 2013 © Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Historii UAM, Poznań 2013 Publikacja sfinansowana przez Fundusz im. Profesora Antoniego Czubińskiego oraz Instytut Historii UAM Recenzenci prof. dr hab. Halina Parafianowicz dr hab. Jacek Tebinka, prof. UG Indeks sporządził Tomasz Karpiński Redakcja Ewa Dobosz Projekt okładki Piotr Namiota Skład Małgorzata Nowacka ISBN 978-83-63047-34-4 Instytut Historii UAM Święty Marcin 78 61-809 Poznań tel./fax 61 829 47 25 e-mail: [email protected] www.historia.amu.edu.pl DRUK Zakład Graficzny UAM ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznań Pamięci Profesora Antoniego Czubińskiego zmarłego przed 10 laty wybitnego historyka Człowieka o wielkim sercu i ogromnej życzliwości dla każdego; ciepłych, serdecznych uczuciach na ogół skrywanych, któremu nieobca była radość i gromki śmiech, a także uczucie żalu, łzy wzruszenia, zachwyt nad pięknem i nostalgia nad przemijającym czasem. Uczył nas pracowitości, naukowej dociekliwości i staranności, uczciwości wobec siebie i innych, nawet mniej znanych. Wielu, bardzo wiele Mu zawdzięcza, a obecni w tomie autorzy także to, że być może nie byliby tu, gdzie są. Zachowamy na zawsze w naszych sercach dobre wspomnienia i wdzięczność. Spis treści Ad perpetuam rei memoriam (St a n i S ł a w Si e r p o w S k i )........................... 7 Ma r i a n ol S z e w S k i , Antoni Czubiński ....................................... 15 an d r z e j Ch o n i a w k o , Antoniego Czubińskiego potyczki nie tylko z cenzurą ......... 19 ar k a d i u S z ła k o M y , O metodzie badawczej Antoniego Czubińskiego .............. 35 wi e S ł a w ol S z e w S k i , Straty osobowe Poznańskiego Czerwca 1956 r. według Anto- niego Czubińskiego . 51 kr z y S z t o f rz e p a , Antoni Czubiński a pierwsza „Solidarność” (1980/1981) . 57 * jó z e f Ma l i n o w S k i , Działalność naukowo-dydaktyczna profesora Uniwersytetu Po- znańskiego Stefana Dąbrowskiego w latach 1920–1939 . 65 Mi r o S ł a w a ko M o l k a , Szkoły średnie w Lesznie w okresie międzywojennym . 79 ry S z a r d wr y k , Wkład Akademickiego Związku Sportowego w rozwój kultury fi- zycznej w Polsce w XX wieku (1908–1989) . 93 wa l d e M a r ła z u g a , Historie zapisane w pamięci. Maria z Paygertów Bobrzyńska – z Garbami i Wielkopolską w tle . 105 an d r z e j Sk r z y p e k , Od planu Gomułki do raportu Hamerla . 121 * do r o t a Ma z u r C z a k , Rozwój Berlina po zjednoczeniu Niemiec (1871–1890)........ 137 ja r o S ł a w wi ś n i e w S k i , Berlin jako centrum naukowo-kulturalne Niemiec na przeło- mie XIX i XX w..................................................... 149 St a n i S ł a w Si e r p o w S k i , Likwidacja Sojuszniczej Komisji Kontroli w Niemczech w 1927 r. 161 ta d e u S z ko t ł o w S k i , Geneza i skutki zamachu stanu w Prusach z 20 lipca 1932 r. 177 St a n i S ł a w Że r k o , Jedyny sojusznik Hitlera. Słowacja jako satelita Niemiec w 1939 r. 195 ję d r z e j pa S z k i e w icz, Prawna i polityczna identyfikacja mniejszości muzułmańskiej w Grecji w latach 1923–1941.......................................... 209 * ja k u b wo j t k o wiak, O procesie rehabilitacji oficerów Armii Czerwonej, ofiar wielkiej czystki, w latach 1939–1940........................................... 221 wo j C i e C h kr z y Ż a n i a k , Następczyni NSDAP. Przypadek Socjalistycznej Partii Rzeszy 259 Ma r e k Mi k o ł a j C z y k , Geneza i znaczenie projektu konfederacji europejskiej Fran- çois Mitterranda . 269 bo g d a n ko S z e l , Współpraca Niemiec i Francji w realizacji „przestrzeni wolności, bez- pieczeństwa i sprawiedliwości” Unii Europejskiej.......................... 291 ja d w i g a ki w e r S k a , „Doktryna Busha” i jej odbiór w Europie . 309 Indeks osób . 323 Informacje o autorach . 335 Ad perpetuam rei memoriam tworzony w 2003 r. w ramach Fundacji UAM Fundusz imienia profesora Anto­ Uniego Czubińskiego na finał swej dziesięcioletniej działalności przekazuje Czytelnikom publikację z jednoznacznym tytułem. Upamiętnienie Profesora, Jego ży- cia i dzieła zdominowało spotkanie zorganizowane 22 listopada 2003 r. w Collegium Historicum UAM. To wówczas uczniowie i przyjaciele Profesora, zmarłego po krótkiej chorobie 10 lutego, wysłuchali kilku wystąpień biograficzno-wspomnieniowych, prze- platanych uwagami o najważniejszych dokonaniach naukowych Profesora. Spotkaniu przewodniczył prof. Tadeusz Kotłowski, Prodziekan Wydziału Historycznego UAM, zaufany uczeń Profesora i kontynuator w zakresie niemcoznawstwa. Dorobek doty- czący historii Polski omówił prof. Michał Musielak (Akademia Medyczna, Poznań), historii powszechnej – prof. Stanisław Sierpowski (UAM), ruchu robotniczego – prof. Jan Sobczak (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski), badań z zakresu regionalisty- ki – prof. Zygmunt Karczmarek (Akademia Rolnicza, Poznań), historii wojskowo- ści – prof. Benon Miśkiewicz (UAM), powstania wielkopolskiego – prof. Bogusław Polak (Politechnika Koszalińska). Osobne wystąpienia dotyczyły metodologii i po- stawy badawczej (prof. Henryk Olszewski, UAM i prof. Antoni Szczuciński, UAM), dokonań w zakresie „wyższej” dydaktyki (prof. Henryk Chałupczak, UMCS), wspo- mnień przemieszanych z wątkami naukowymi i edukacyjnymi (Henryk Kondziela, Kazimierz Kozłowski, Marian Olszewski, Stanisław Sierpowski, Bogusław Waligóra). Prof. Małgorzata Szulc-Packálen z Uniwersytetu w Uppsali, córka żony Barbary, zmar- łej niemal dokładnie dziesięć lat wcześniej, swoje uwagi zakończyła tak: „nie ma wątp- liwości, że odszedł nie tylko wielki uczony, opiekun naukowy kilku pokoleń history- ków, ale też wspaniały, dobry i mądry człowiek”1. Na finał tego spotkania złożyły się dwie ważne decyzje. Pierwsza dotyczyła opu- blikowania zaprezentowanych wystąpień w osobnej książce, wzbogaconej o biblio- grafię, inedita Profesora, kilka mniej znanych, a charakterystycznych dla pisarstwa Antoniego Czubińskiego tekstów, tytuły i autorów 51 przewodów doktorskich zre- alizowanych pod Jego kierunkiem. Druga ważna decyzja powzięta owego 22 listopa- da 2003 r. dotyczyła powołania do życia wspomnianego wyżej Funduszu. Dr Ryszard Wryk, przez wiele lat blisko współpracujący z Profesorem, zobowiązał się do piloto- wania edycji w Wydawnictwie Poznańskim. Była to zresztą kontynuacja długiej obec- 1 Antoni Czubiński 1928–2003. Życie i dzieło, Poznań 2004, s. 72. 8 Ad perpetuam rei memoriam ności Profesora w bardzo życzliwej oficynie. To bowiem tam w 1959 r. ukazała się pierwsza pozycja zwarta Profesora opublikowana wspólnie z Marianem Olszewskim Z rewolucyjnych tradycji Poznańskiego w latach 1919−1938. Przyjacielską współ- pracę, tym razem z Edmundem Makowskim, ujawniała kolejna publikacja Klasowy ruch robotniczy w Wielkopolsce w okresie II Rzeczypospolite. W tymże samym 1963 r. i w tymże Wydawnictwie ukazała się jedna z najważniejszych i najgłośniejszych w środowisku historyków książek Profesora Centrolew. Kształtowanie się i rozwój demokratycz nej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926–1930. Wydawnictwo Poznańskie, którego ostatnim de facto dyrektorem był dr Ryszard Wryk, z wielką życzliwością towarzyszyło Profesorowi do ostatnich dni, publikując w latach 2003 i 2004 takie książki, jak: Historia powszechna XX wieku (860 stron!), Historia drugiej wojny światowej 1939−1945, Poznań w latach 1918−1939 oraz kilkakrotnie wzna- wiając historię Polski i Europy XX wieku. Wydawnictwo Poznańskie to najczęściej wymieniany wydawca w liczącej 927 pozycji bibliografii Profesora. Pokłon oddawany temu Wydawnictwu, i jego ostatniemu liderowi, który wszedł w skład ścisłego zarządu Funduszu2, uzasadniają takie pozycje jak wspomniana już wyżej książka Antoni Czubiński 1928–2003. Życie i dzieło (2004, ss. 376) oraz Antoni Czubiński, Studia ostatnie (2009, ss. 458). Przedziela je publikacja pamięt- nika prowadzonego przez Jana Sobczaka, który udostępnił zapisy z lat 1971–1974. Umożliwiło to upowszechnienie warszawskiego epizodu Profesora, kiedy był prorek- torem Wyższej Szkoły Nauk Społecznych i Dyrektorem Instytutu Historii Polskiego Ruchu Robotniczego. Wartość tej dokumentacji jest tym większa, że ówczesny mgr Jan Sobczak (zmarły w 2013 r. jako profesor tytularny) należał do nielicznych, bar- dzo życzliwych współpracowników Profesora w tym specyficznym środowisku, nie mniej szczególnej Uczelni oraz współredagowanym kwartalniku „Z Pola Walki”3. Fundusz w znacznej części sfinansował również publikację 55 tomu serii Klasycy Nauki Poznańskiej, który zatytułowano Antoni Czubiński. Spory o historię, prawdę i o nas (2011, ss. 292). Tym samym w serii jubileuszowej na 150-lecie PTPN, reda- gowanej przez Alicję Pihan-Kijasową, Profesor znalazł się w elitarnym towarzystwie kilku historyków działających w Poznaniu XIX i XX w., jak August Cieszkowski, Karol Libelt, Henryk Łowmiański, Jerzy Topolski czy Kazimierz Tymieniecki. Towarzystwo pod każdym względem godne. Towarzysząca Funduszowi troska o upowszechnienie i zachowanie dla przyszło- ści dorobku naukowego Profesora zachęciła do wprowadzenia najważniejszych po- 2 Zarząd Funduszu przez cały czas nie uległ zmianie. Przewodniczył mu Stanisław Sierpowski, któ- rego wspierał Ryszard Wryk, do Zarządu wszedł także syn Profesora Piotr. Pierwszym przewodniczą- cym Komisji Rewizyjnej był prof. Tadeusz Kotłowski, kierownik Zakładu Historii Powszechnej XIX i XX Wieku, którym przez wiele lat kierował Profesor. Należał on do najaktywniejszych udziałow- ców Funduszu, obok