Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 13 ROLNICZA SPÓŁDZIECZOU3 PRODUKCYJNA NA DOLNYM UL<SKU PO 1989 ROKU Przemysław Tomczak Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2010 Recenzent: Stanisław GrykieL Redaktor serii: Zdzisław Jary © Copyright 2010 by Zakład Geografii Społecznej i Ekonomicznej Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław Skład komputerowy i łamanie: Przemysław Tomczak Druk: Studio Graphito, Ul. Dworcowa 52 55-120 Oborniki Ul=skie Tel. (071) 310 21 65 e-mail: [email protected] Ilustracja na okładce: Jan Zipser ISBN 978-83-928255-4-8 ROLNICZA SPÓŁDZIELCZOU3 PRODUKCYJNA NA DOLNYM UL<SKU PO 1989 ROKU SPIS TREUCI I. WSTAP. …………………………………………………………………………... 5 1. Cel i zakres pracy, hipotezy badawcze. ……………………………………...... 5 2. Procedury badawcze. …………………………………………………………… 6 3. Układ pracy. ……………………………………………………………………. 6 II. GŁÓWNE ASPEKTY TWORZENIA I ROZWOJU ROLNICZYCH SPÓŁDZIELNI PRODUKCYJNYCH. ……………………………………...… 9 1. Spółdzielcza forma własnoVci jako przykład kształtowania siB nowej formy gospodarowania (aspekt historyczny). ……………………………………………. 9 2. SpółdzielczoV4 produkcyjna jako forma socjalistycznej rekonstrukcji rolnictwa (aspekt ideologiczny). …………………………………………………………….. 13 2.1. PaLstwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) i Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne (RSP) w tworzeniu sektora uspołecznionego. ……………... 19 3. Regulacja prawna dotycz=ca działalnoVci Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych (aspekt prawny). ……………………………………...……... 20 3.1. Definicja oraz zasady spółdzielczoVci. 21 3.2. Wabniejsze pojBcia z Prawa Spółdzielczego ze szczególnym uwzglBdnieniem rolniczej spółdzielczoVci produkcyjnej. ………………….. 22 3.3. SpółdzielczoV4 wiejska a spółdzielczoV4 rolnicza. ………………………… 24 III. SPÓŁDZIELCZOU3 ROLNICZA W OKRESIE TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ. ………………………………………………………………… 25 1. Stan organizacyjny spółdzielczoVci rolniczej w Polsce – charakterystyka zmian 25 2. Funkcjonowanie Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych w warunkach gospodarki rynkowej. …………………………………………………………. 31 2.1. Przykłady sprawnego funkcjonowania wVród RSP w warunkach gospodarki rynkowej. ……………………………………………………... 45 3. Proces likwidacji sektora uspołecznionego (PGR)- metody, skutki. …………... 47 4. Grupy producentów rolnych jako forma zespołowego działania. ……………… 51 5. SpółdzielczoV4 rolnicza w krajach wysoko rozwiniBtych gospodarczo. ……….. 57 IV. ROLNICZE SPÓŁDZIELNIE PRODUKCYJNE NA DOLNYM UL<SKU W OKRESIE TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ W UWIETLE BADAK ANKIETOWYCH. ………………………………………………………………. 61 1. Metoda badaL. ………………………………………………………………….. 61 2. Proces powstawania RSP na Dolnym Ul=sku. …………………………………. 66 3. Struktura wieku i wykształcenie członków pracuj=cych w RSP. ……………… 66 4. Struktura zatrudnienia. …………………………………………………………. 68 5. WartoV4 maj=tku spółdzielni. …………………………………………………... 69 4 6. Ubytkowanie ziemi. ……………………...……………………………………... 72 7. Produkcja roVlinna. ……………………………………………………………... 77 8. Produkcja zwierzBca. …………………………………………………………… 79 9. Mechanizacja i nawobenie. …………………………………………………….. 81 10. Pozarolnicza działalnoV4 spółdzielni. ………………………………………… 84 11. Doradztwo. ……………………………………………………………………. 87 12. Urodki promocji. ………………………………………………………………. 87 13. Inwestycje. ……………………………………………………………………. 88 14. Przyczyny złego stanu spółdzielczoVci (w tym spółdzielczoVci produkcyjnej) w Polsce. ………………………………………………………………………. 89 15. Perspektywy i mobliwoVci rozwoju RSP. …………………………………….. 98 15.1. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna a gospodarstwo indywidualne. ……. 99 15.2. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne a Unia Europejska. ………………… 100 15.3. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna a Spółdzielcza Agrofirma. ………… 101 15.4. Strategia zachowania na najblibsze lata. ………………………………… 102 15.5. Powstanie nowych RSP i innych form spółdzielczego gospodarowania. .. 104 V. PODSUMOWANIE. …………………………………………………………….. 107 LITERATURA ………………………………………………………………………… 111 WYKAZ RYCIN ………………………………………………………………………. 119 WYKAZ TABEL ……………………………………………………………………… 121 SUMMARY ……………………………………………………………………………. 123 ZAŁ<CZNIKI …………………………………………………………………………. 125 ROLNICZA SPOŁDZIELCZOU3 PRODUKCYJNA NA DOLNYM UL<SKU PO 1989 ROKU I. WSTAP Zapocz=tkowane w 1989 r. reformy systemowe w polskiej gospodarce, umobliwiaj=ce przejVcie od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej, wskazały, be sektor rolny nie jest przygotowany do tego typu zmian. Wprowadzane mechanizmy rynkowe okazały siB szczególnie trudne dla spółdzielczoVci rolniczej, w tym takbe dla Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. Efektem tych zmian jest utrata przez te formy gospodarowania dubej czBVci potencjału ekonomicznego i społecznego. Szacuje siB, be tylko w pierwszej połowie lat 90-tych maj=tek spółdzielni zmniejszył siB o ok. 50-80%, a udział tego sektora w tworzeniu dochodu narodowego obnibył siB z 10% do 1%. Ponadto w tym samym okresie liczba członków zmniejszyła siB prawie czterokrotnie (Organizacja i ..., 2006). MobliwoVci jakie stworzyła po 1989 r. gospodarka rynkowa decyduj= o tym, be nie odczuwamy jub takiej potrzeby identyfikowania siB z wartoVciami spółdzielczymi. Do tego doVwiadczenia z okresu PRL ("agresywna" organizacja w latach 1949-1956 kolektywnej produkcji rolnej w postaci RSP, kryzys tobsamoVci wynikaj=cy z faktu upaLstwowienia spółdzielni, które tylko teoretycznie nalebały do członków) w dalszym ci=gu stanowi=, cho4 w mniejszym stopniu, barierB w odnowie tego ruchu. Z drugiej strony doVwiadczenia z okresu zaborów i okresu miBdzywojennego, jak równieb doVwiadczenia wielu krajów przoduj=cych w rozwoju gospodarki klasycznie rynkowej (np. Francja, Dania, Hiszpania) dowodz= wysokiej, a nawet niezast=pionej ubytecznoVci spółdzielni dla wielu dziedzin gospodarki narodowej i dla wielu grup społecznych. O sile ekonomicznej i sprawnie funkcjonuj=cej strukturze organizacyjnej spółdzielczoVci wiejskiej w krajach wysoko rozwiniBtych Vwiadcz= uzyskiwane wyniki tych przedsiBbiorstw w rozmiarze produkcji jak i wykonywanych usługach w róbnych działach i gałBziach gospodarki. W latach 90. udział sektora spółdzielczego w rynku rolnym ówczesnej Unii Europejskiej kształtował siB na nastBpuj=cym poziomie: ok. 50% obrotu Vrodkami produkcji rolnej, 60% skupu surowców i produktów rolnych, 50% przetwórstwa rolno-spobywczego, 65% kredytu rolnego (Agricultural... 2001). Tomczak F. (2005) poddaj=c ocenie sytuacjB spółdzielczoVci wiejskiej w okresie transformacji słusznie zauwaba, be „w opinii społecznej wystBpuje jednoczeVnie rozdwojenie „ja`ni spółdzielczej” – negatywna ocena dawnego systemu i powabny brak akceptacji spółdzielczoVci z jednej strony, oraz równie istotne przekonanie o potrzebie wykorzystania walorów spółdzielczoVci i pomocy dla niej w obecnych trudnych warunkach ekonomicznych transformacji i politycznych praktyk dyskredytacji spółdzielczoVci jako idei i praktycznego narzBdzia polityki gospodarczej i rozwoju społeczno- gospodarczego”. Czy sta4 nas na to by polska wieV i rolnictwo zrezygnowały ze spółdzielczych form działalnoVci? Chyba min=ł wystarczaj=co długi czas na to by polski rolnik mógł wyleczy4 w sobie uraz do „peerelowskiej pseudospółdzielni” i na nowo zainteresowa4 siB autentyczn= ide= spółdzielcz=. Wydawa4 by siB mogło, be w najtrudniejszym połobeniu s= badane przez autora spółdzielnie, poniewab jak badne inne s= kojarzone z minionym systemem. Blisko dwudziestoletni okres transformacji pokazał, ib stopieL zaufania wVród szerokiej rzeszy rolników do zespołowych, w tym takbe do spółdzielczych form gospodarowania jako wabnego organizatora i segmentu rynku rolnego powoli roVnie, to jednak jest on w dalszym ci=gu niewystarczaj=cy. JednoczeVnie 3 letnia obecnoV4 w strukturach Unii Europejskiej coraz mocniej przekonuje polskiego rolnika, be jedn= z wabniejszych dróg uzyskania przewagi konkurencyjnej gospodarstwa rolnego, z gwarancj= sprawnego usytuowania na rynku, jest forma zespołowego działania. Warunki takie spełniaj= równieb Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne Składam podziBkowania dr hab. prof. W. HasiLskiemu, który zainspirował autora do podjBcia tematu i udzielił mu cennych wskazówek. Nie mniejsze wyrazy podziBkowania kierujB w stronB L. Figury, prezesa DZL-DRSP w Uwidnicy, bez pomocy którego realizacja tej pracy na pewno nie doszłaby do skutku. 6 Przemysław Tomczak 1. Cel i zakres pracy, hipotezy badawcze Celem ksi=bki jest przedstawienie zmian w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych na Dolnym Ul=sku w okresie transformacji systemowej, pokazanie jak trudny i złobony jest proces dostosowania siB polskiej spółdzielczoVci rolniczej do gospodarki rynkowej oraz zwrócenie uwagi na szanse i mobliwoVci rozwoju spółdzielczoVci produkcyjnej w gospodarce narodowej. Szczególna uwaga zwrócona została na zachowania i motywy zachowaL rolników-członków spółdzielni w badanym okresie. Swoimi badaniami autor obj=ł obszar województwa dolnoVl=skiego, w którym szczegółowo zanalizował zmiany spółdzielczoVci rolniczej po1989 roku. Za okres badaL przyj=łem lata od 1989 do 2003, w dwuletnich odstBpach. PrzyjBto nastBpuj=ce hipotezy badawcze 1. Proces transformacji gospodarki centralnie planowanej na gospodarkB rynkow= okazał siB wyj=tkowo trudny dla rolniczej spółdzielczoVci produkcyjnej. Ukształtowane w minionym systemie spółdzielnie nie były przygotowane do funkcjonowania w nowych warunkach rynkowych. Potrzeba zmiany struktury gospodarczej przedsiBbiorstwa spółdzielczego w Polsce, która wi=zała siB z nadaniem spółdzielni nowego charakteru zgodnego z celami i mechanizmami gospodarki rynkowej, w wiBkszoVci przypadków nie doczekała