Zeszyty Naukowe AON nr 3(100) 2015 ISSN 2299-6753 ProblemaTyka Tożsamości W Wymiarze religijnym i językoWym na Ukrainie W konTekście sPecyfiki regionalnej dr adam lelonek dr hab. małgorzata Winiarczyk- kossakoWska Uczelnia Techniczno-Handlowa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie, prof. aon �undacja Centrum Badań Polska–Ukraina Akademia Obrony Narodowej streszczenie Artykuł traktuje o zagadnieniach tożsamości w wymiarze religijnym oraz w sferze językowej na Ukrainie z uwzględnieniem specyfiki regionalnej kraju. Te dwa elementy składają się na instrumentarium wszelkich procesów państwowotwórczych, a także szeroko rozumianej integracji politycznej społeczeństwa. Co więcej, zarówno kwestie religijne, jak i językowe, są praktycznie najważniejszymi elementami, konstatującymi współczesne podziały polityczne nad Dnieprem. Do dnia dzisiejszego wykorzystywane są one także jako narzędzia w walce politycznej. słowa kluczowe: Ukraina, pluralizm, demokracja, tożsamość, polityka wyznaniowa, polityka językowa, język urzędowy, pomarańczowa rewolucja, Euromajdan, narodowość, niepodległość. Wprowadzenie: Tożsamość jako narzędzie go; w nowszych teoriach także rasy, płci, orienta- politycznej integracji i procesów cji seksualnej itp. – które pozwala na usprawnioną państwotwórczych artykulację interesów grupowych, łączenia ich w ramach swoistej tożsamościowej „gramatyki”, We współczesnej myśli nad kwestiami ustrojo- a dzięki temu przewidywanie – w pewnej przy- wymi dominuje przekonanie o nadrzędnej wartości najmniej mierze – dążeń politycznych i zarządza- rozwiązań demokratycznych nad innymi formami nie nimi2. Tożsamość, określana czasem też jako sprawowania władzy. Adam W. Jelonek podkre- „dynamiczna interakcja między partnerami, iden- śla, iż „Nie ma chyba żadnego państwa na świe- tyfikowanie się w relacjach” to pojęcie źródłowe cie, które otwarcie kwestionowałoby demokrację dla zasady pluralizmu. jako system sprawowania władzy. Nawet najbar- W związku z uznaniem fundamentalnej roli dziej autorytarne reżimy uważają się za demokra- tego pojęcia kształtowanie, czy raczej krystalizo- cje, aczkolwiek zawsze opatrują ten termin jakimś wanie, tożsamości społecznych stało się jednym epitetem-zastrzeżeniem”. Przyjęcie demokracji z podstawowych wymiarów w procesach transfor- za wzorzec organizacji politycznej przekładało się macji i demokratyzacji. Jest to związane z silnie na podporządkowane temu myślenie o procesach obecnym w teorii państwa przekonaniem, że pro- społecznych – w szczególności podporządkowa- cesy kształtowania się narodowej tożsamości osa- nie modeli artykułowania konfliktów i interesów dzonej religijnie (zwłaszcza od czasu pokoju au- społecznych charakterystycznym dla historycz- gsburskiego wprowadzającego zasadę cuius regio nych demokracji konstrukcjom, wśród których na eius religio) i językowo (kształtowanie się świa- pierwszy plan wysuwa się koncepcja tożsamości. domości narodowej w Europie głównie w drugiej Tożsamość w myśli politycznej to swoisty splot połowie XIX wieku skorelowane z rekonstruowa- identyfikacji grupowych – wyznania, narodowo- niem języków rdzennych, rozwojem językoznaw- ści, języka, pochodzenia etnicznego czy klasowe- 2 Zob. np. A. Gutmann, Identity in Democracy, Princeton A.W. Jelonek, W stronę nieliberalnej demokracji. Szkice University Press, Princeton 2003. z antropologii politycznej Azji Południowo-Wschodniej, T. Paleczny, Socjologia tożsamości, Krakowska Szkoła Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 9. Wyższa im. A. �rycza �������������������������odrzewskiego, Kraków 200�����, s. ��. 88 PROBLE�ATYKA TOŻSA�OŚCI W WY�IARZE RELIGIJNY� I JĘZYKOWY� NA UKRAINIE... stwa i literatur narodowych) były nieodzowną czę- mieniem rusyfikacji. Jej rola jako czynnika upra- ścią szerszych przemian, które doprowadziły do womocniającego carat i rusyfikację, wychowawcy ukształtowania się porządku politycznego oparte- młodzieży i mobilizatora do obrony ojczyzny zo- go na państwach narodowych, uznanych z kolei za stała wzmocniona prawnie, między innymi przez podłoże nowoczesnej demokracji. Innymi słowy, zakaz konwersji z prawosławia na inne wyznania, podziały o charakterze tożsamościowym uzna- a wspieranie konwersji na prawosławie (w tym je się za warunek sine qua non transformacji do finansowe), zapewnienie dominacji Rosyjskiej skutecznie funkcjonującej demokracji, zwłaszcza Cerkwi Prawosławnej jako kościoła państwowe- – choć nie tylko – w dominującym wydaniu libe- go i uczynienie z uczestnictwa w prawosławnych ralnym. praktykach religijnych – obowiązku państwowe- Historycznie wskazuje się, że identyfikacje go. Przyjęto zasadę „jedno prawo, jeden język, wyznaniowe i językowe są kluczowe dla kształto- jedna wiara”7. Przełamanie monopolu Cerkwi pra- wania się politycznych tożsamości w pluralistycz- wosławnej nastąpiło dopiero w �90� roku wraz nych społeczeństwach demokratycznych. Procesy z tzw. ukazem tolerancyjnym podpisanym przez krystalizowania się tych identyfikacji stanowią cara �ikołaja II, który zezwalał na konwersje niezwykle istotny element przemian w społeczeń- z prawosławia – jednak tylko na obrządek łaciński, stwie ukraińskim po proklamowaniu niepodległo- a nie na bardziej rdzenny obrządek greckokatolic- ści Ukrainy w �99� roku i mogą rzucać szczegól- ki. Uprzywilejowanie Rosyjskiej Cerkwi Prawo- ne światło na specyfikę procesu transformacji tego sławnej i prześladowania wobec unitów (Kościoła kraju. greckokatolickiego) trwały też w Związku Socja- listycznych Republik Radzieckich, który zwalczał dążenia narodowe i narodowotwórcze jako pod- Historyczna rola religii w procesie stawę tendencji separatystycznych. kształtowania się świadomości narodowej Swobody religijne były większe w Cesarstwie Ukraińców Austro-Węgierskim, władającym około 20% tery- torium i mieszkańców Ukrainy, gdzie obowiązy- W okresie kształtowania się świadomości na- wała zasada równouprawnienia narodów, prawo rodowej wśród narodów europejskich, od począt- do pielęgnowania etnicznego języka i kultywo- ku XIX wieku i później, Ukraina pozostawała pod wania uznanych przez Cesarstwo Austro-Węgier- wpływem dwóch obcych potęg – carskiej Rosji skie wyznań. Taka rzeczywistość była w interesie i Imperium Habsburskiego. Oba te zewnętrzne austriackiego zaborcy, tj. wzmacnianie słabszych ośrodki władzy, a także historyczny ośrodek grawi- żywiołów etniczno-religijnych, w tym przypadku tacji kulturowej – Polska – oddziaływały w sposób ukraińskiego, kosztem silniejszego żywiołu, np. szczególny na Ukrainę, odciągając i asymilując jej polskiego. Szczególna sytuacja jednak występo- elity do własnej kultury. Ukraińcy pozostawieni wała na ziemiach pod silnym wpływem polskim, zostali więc jako „naród chłopów i popów” niejako gdzie nastąpił podział na polski katolicyzm obu samym sobie, co opóźniło procesy narodowotwór- obrządków i ruskie prawosławie – przy czym cze i odpolityczniło je. Narodowość konstytuowa- wpływy katolickie po �793 roku hamowały proce- ła się dzięki żmudnej pracy rekonstrukcji języka sy rusyfikacji na terenach przyłączonych do Rosji8. i kultury ludowej, co często inicjowane było przez Jeśli chodzi o zabór austriacki, aspiracje wyższych duchowieństwo z reguły grekokatolickiej, które warstw duchowieństwa, kształconych w Colle- przejmowało kulturotwórczą rolę elit�. gium Ruthenum (Kolegium Ruskim) we Lwowie, Rosyjska Cerkiew Prawosławna w okresie ufundowanym przez cesarza, dodatkowo pogłębiły zaborów pozostawała główną instytucją ideolo- giczną państwa rosyjskiego i podstawowym ra- A. Kozyrska, Pluralizm wyznaniowy a integracja narodu ukraińskiego po 1991 roku, Europejskie Centrum Por. S. N. Eisenstadt, S. Rokkan (red.), Building States Edukacyjne, Toruń 20�4, s. 60. & Nations, t. I–II, SAGE Publications, Beverly Hills �973; 7 Ю. ���Пол�ii������, Росii��с��ька ������ос�лавна�� �����церква ���� S. Rokkan, State Formation, Nation-Building, and Mass i��с������трумент� �о�о��iii�����о�с��оо �о�i�ii����������� �царизму������� � ����-- Politics in Europe, Clarendon Press, Oxford �999. �об���ж�i�i� ���Укра���ii �����iii�������� ���III с������ередина �����I� с�.�, � Zob. np. G. Babiński, Pogranicze polsko-ukraińskie. «Науковi �а����� (I(I�I��iii��Н�),), ���Київ����������������� 2006, в�������. 30, �������. II, Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, Nomos, s. 449. Warszawa �997. 8 A. Kozyrska, op. cit., s. 79. �9 ADA� LELONEK, �AŁGORZATA WINIARCZYK-KOSSAKOWSKA proces alienacji ukraińskich elit od tkanki narodo- ingerencja państwa w życie instytucji religijnych, wej, pozostawiając rolę narodowych „budzicieli” ograniczanie praw osób wierzących czy prześla- osadzonym lokalnie duchownym unickim i ściśle dowania za przekonania religijne zostały uznane związanym z parafianami popom9. za praktyki totalitarne, sprzeczne z ideą komuni- Ukraiński ruch narodowy w znacznej mierze zmu�0. Starano się przy tym o oddzielenie kwestii opierał się więc na zdziesiątkowanym duchowień- religijnych od politycznych, zwłaszcza narodowo- stwie unickim i parafialnym duchowieństwie pra- ściowych. Pojęcie Kościoła narodowego w myśli wosławnym, które ze względu na ukorzenienie politycznej Związku Radzieckiego nie występo- rodzinne gwarantowało ciągłość pamięci i prze- wało, a tendencje w tym kierunku utożsamiano chowanie tradycji. Na zrębie religijnym opierał się z dążeniami separatystycznymi. program Bractwa Cyryla i �etodego założonego Jak wskazują badacze – starania te okazały się w Kijowie w ��4� r. m.in. przez Tarasa Szewczen- nieskuteczne. Kościół greckokatolicki pełnił rolę kę. Dążenie do kodyfikacji języka ukraińskiego opozycji religijnej, historia prześladowań