126 126 De Duitse dichter Heinrich Heine schreef in de negentiende eeuw dat hij over- woog naar Holland te verhuizen omdat daar alles vijftig jaar later gebeurt. De gebeurtenissen sinds de zomer van 2014 hebben echter aangetoond dat de geo- politieke dreigingen niet ons land vijftig jaar met rust laten of overwaaien, maar dat deze dichterbij komen. GEOPOLITIEK EN DEFENSIE De conflicten in het Midden-Oosten en de Russische annexatie van de Krim Pal staan voor vrijheid en veiligheid en assertiviteit in Oekraïne hebben geleid tot een veranderde veiligheidssituatie waardoor de Europese krijgsmachten niet alleen een antwoord moeten vinden op de uitdagingen van het concept hybride oorlogsvoering, maar de kunst van Ida van Veldhuizen (voorzitter), Daniël Turk (scribent), conventionele en nucleaire afschrikking moeten herontdekken en gezien het toe- Isabelle Duyvesteyn, Michiel Hijmans, Ton van Osch, nemend belang van cybersecurity zich meer moeten begeven op het digitale do- GEOPOLITIEK EN DEFENSIE EN GEOPOLITIEK Frans Osinga, Patrick van Schie, Tim Sweijs mein. Instabiliteit in delen van Afrika en het Midden-Oosten hebben geleid tot vluchtelingenstromen richting het Europese continent. Defensie staat vanwege dit alles nadrukkelijk weer op de politieke agenda. In veel westerse landen was er na de Koude Oorlog lange tijd een groeiende desin- teresse in de krijgsmacht. Zonder al teveel discussie werd er door opeenvolgende Nederlandse kabinetten op defensie bezuinigd, en raakte het besef van het belang van de krijgsmacht als basisverzekering op de achtergrond, ook toen de veilig- heidssituatie al aan het verslechteren was. Het huidige niveau van de krijgsmacht is dusdanig afgedaald dat de NAVO begin 2016 waarschuwde dat Nederland veel te weinig geld uitgeeft om zichzelf te kunnen verdedigen. Voor Nederland vergt dit een herziening van het Nederlands veiligheids- en de- fensiebeleid; een bredere kijk op internationale veiligheid en het denken over de toekomst van de krijgsmacht. In dit geschrift zal een vanuit liberaal perspectief geschreven visie op het Nederlandse veiligheids- en defensiebeleid worden gege- ven. Een bijdrage aan het actuele en bovenal noodzakelijke debat over veiligheid en defensie. Niet alleen binnen liberale kring, maar ook daarbuiten. ISBN/EAN: 978-90-73896-76-5 Geopolitiek en defensie Pal staan voor vrijheid en veiligheid Ida van Veldhuizen (voorzitter), Daniël Turk (scribent), Isabelle Duyvesteyn, Michiel Hijmans, Ton van Osch, Frans Osinga, Patrick van Schie, Tim Sweijs Prof. mr. B.M. TeldersStichting Den Haag, 2017 Prof. mr. B.M. TeldersStichting Mauritskade 21, 2514 HD Den Haag Telefoon (070) 363 1948 E-mail: [email protected] www.teldersstichting.nl www.telderscommunity.nl Copyright © 2017 TeldersStichting - Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zetwerk en druk: Oranje/Van Loon B.V. ISBN/EAN: 978-90-73896-76-5 Trefwoorden: liberalisme, nationaal belang, geopolitiek, defensie, veiligheid Prijs: € 17,50 Voorwoord Toen het curatorium van de TeldersStichting in 2015 besloot aan een werkgroep te vragen een geschrift over ‘Geopolitiek en defensie’ op te stellen was de wereldpolitiek al zeer in beweging. En die bewegingen zijn steeds intensiever geworden. Na de annexatie van de Krim, de situatie in Oost-Oekraïne, de ramp met lijnvlucht MH-17, de conflicten in het Midden-Oosten, de vluchtelingenstromen alsmede vele kleinere of grotere brandhaarden ziet de wereld er niet veiliger uit. Deze geopolitieke ontwikkelingen vragen om flankerende en adequate defensiemaatregelen. De werkgroep is er in geslaagd om vanuit een liberale visie een duidelijke schets te geven van de internationale politiek en veiligheid met aandacht voor de nationale belangen. De geopolitieke machtsverschuivingen worden helder weergegeven, daarnaast wordt ruim aandacht geschonken aan de militaire ontwikkelingen en de implicaties voor het Nederlandse veiligheids- en defensiebeleid. Aan het slot wordt een aantal aanbevelingen gedaan voor een veelzijdige en robuuste krijgsmacht en voor de groei van het Nederlandse defensiebudget. Het opstellen van een meerjarig begrotingsmodel zou daarbij als basis kunnen dienen. Gezien het complexe geopolitieke dreigingsbeeld dat steeds dichter bij de grenzen van de Europese Unie en van Nederland komt, wordt gepleit voor het oprichten van een Nationale Veiligheidsraad. In het licht van al deze ontwikkelingen, met een presidentswisseling in de Verenigde Staten en een aantal verkiezingen in EU-lidstaten geeft dit geschrift, dat begin januari 2017 werd afgesloten, een goede momentopname weer waar politici en beleidsmakers hun voordeel mee kunnen doen. Namens de auteurs dankt het curatorium alle experts waarmee zij van gedachten hebben kunnen wisselen. Gedachten die mede hebben geleid tot dit geschrift, dat uiteraard een ‘living document’ is. Bijzondere dank gaat daarbij uit naar Sebastian Reyn die als adviseur van de werkgroep heeft meegedacht aan de totstandkoming van dit geschrift. Ook Frank van Kappen verdient een bijzondere vermelding die als meelezer het geschrift van commentaar heeft voorzien. Het curatorium wil ten slotte alle auteurs bedanken voor hun verrichte werk om tot dit mooie en belangwekkende eindresultaat te komen. Ik hoop van harte, en daar ben ik ook van overtuigd, dat deze vanuit een liberaal perspectief geschreven publicatie bijdraagt aan de belangrijke en bovenal noodzakelijke discussie over het Nederlandse veiligheids- en defensiebeleid. Namens het curatorium van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting, Robert Reibestein Januari 2017 I Inhoudsopgave Voorwoord I Inhoudsopgave III Inleiding 1 Proloog: het verval van het Westen? 7 I. Liberalisme en internationale politiek en veiligheid 11 1.1. Liberalisme in de internationale betrekkingen 11 1.1.1. Liberalisme: een begripsduiding 11 1.2.2. Het liberalisme zoals gehanteerd in de internationale betrekkingen 12 1.2. Liberale uitgangspunten 15 1.2.1. Individuele vrijheid 17 1.2.2. Bescheiden ambities van de staat 19 1.2.3. Internationaal recht 22 1.2.4. Internationale vrijhandel 24 1.2.5. Verantwoordelijkheid 27 II. Nationale belangen 31 2.1. Belangen en waarden 31 2.2. De totstandkoming van nationale belangen 32 2.3. De Nederlandse belangen en strategische opgaven 35 2.4. Westerse waarden als nationaal belang 40 III. Geopolitieke ontwikkelingen 47 3.1. Verschuivende machtsverhoudingen 47 3.1.1. Economische verschuivingen 49 3.1.2. Militaire verschuivingen 51 3.1.3. Demografische verschuivingen 52 3.2. Geopolitieke trends 53 3.2.1. Diffusie van macht 53 3.2.2. Mondiale verwevenheden 55 3.2.3. Individuele en maatschappelijke weerbaarheid 57 3.3. Ontwikkelingen rond en in Europa 58 3.3.1. De wereld rondom Europa 58 3.3.2. De implicaties van de Europese veiligheid 62 3.3.3. Verdeeldheid onderling en binnenin 64 3.3.4. De veiligheidspolitieke prioriteiten van de Europese landen 65 IV. Militaire ontwikkelingen 73 4.1. De ontwikkeling van het militair optreden 73 4.1.1. 1989-2000 73 4.1.2. 2000-2014 75 4.1.3. 2014-nu 81 4.2. Militaire dreigingen 91 III 4.2.1. Een oud probleem keert terug: conventionele afschrikking 91 4.2.2. Nucleaire dreigingen 92 4.2.3. Cybersecurity 93 4.3. Internationale militaire samenwerking 98 V. Implicaties voor het Nederlandse veiligheids- en defensiebeleid 103 5.1. De economische en militaire positie van Nederland 103 5.1.1. De economische positie van Nederland 103 5.1.2. De militaire positie van Nederland 105 5.2. Denken over veiligheid; onzekerheden voorbij 107 5.3. De Nederlandse krijgsmacht: profiel en capaciteiten 109 5.3.1. Nieuwe prioriteiten: de hoofdtaken van Defensie 109 5.3.2. Capaciteiten van de krijgsmacht: de investeringsprioriteiten 113 5.4. Innovatie als sleutel tot strategisch succes 118 5.5. Dienstplicht en reservistenbeleid 121 5.6. Het toenemend belang van internationale militaire samenwerking 123 5.7. De complexe veiligheidsomgeving vereist een Nationale Veiligheidsraad 129 5.8. De noodzaak van het meerjarig begrotingsmodel 133 5.9. Het defensiebudget: internationale afspraken nakomen 136 VI. Conclusie en aanbevelingen 139 Personalia werkgroepsleden 149 IV Inleiding ‘De tijd, dat de internationale politiek een zaak was van weinigen, ingewijden, is voorbij.’1 Deze woorden, geschreven in 1940 door professor Benjamin Telders, zijn gezien de geopolitieke en militaire ontwikkelingen om ons heen en de maatschappelijke en politieke interesse daarvoor nog steeds waar. ‘Of de buitenlandsche staatkunde daarmede is gebaat’, zo vervolgde Telders in 1940, ‘kan in het midden blijven, want wat voorbij is, komt niet weerom’. De burger is echter anno 2017 steeds vaker geïnformeerd over de ontwikkelingen in de wereld en wil dat zijn of haar stem wordt gehoord, zeker wanneer de geopolitiek dichter bij huis komt. Het besef van het belang van defensie wordt weer steeds breder gedragen en dat geldt evenzeer voor het debat over de invulling en richting van de Nederlandse krijgsmacht. Wij hopen dat deze vanuit een liberaal perspectief geschreven bijdrage een waardevolle bijdrage kan leveren aan het actuele en bovenal noodzakelijke debat over het veiligheids- en defensiebeleid. Niet alleen binnen liberale kring, maar ook daarbuiten. ‘I think it may be admitted that as a general and constant rule that among civilized nations the warlike