T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Politikası Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi TÜRK BANKACILIK S İSTEM İ’N İN GEL İŞİ Mİ VE BDDK’NIN ROLÜ Ahmet Rifat DURAN 2501020152 Tez Danı şmanı:Yrd.Doç.Dr. Seyhun DO ĞAN İstanbul-2005 Türk Bankacılık Sistemi’nin Geli şimi ve BDDK’nın Rolü Ahmet Rifat DURAN ÖZ Bankacılık hizmetleri, tarihte ilk ortaya çıkı şından günümüze kadar çok büyük geli şimler göstermi ş ve bu geli şimin paralelinde bankaların ülke ekonomileri için önemi de artmı ştır. Bu çalı şmada, Türk Bankacılık Sistemi’nin geli şimi ve bazı ülkelerden muadil örnekler ı şığında Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu incelenerek, Kurum’un, sisteme neler kattı ğına ve neler katabilece ğine dair çıkarımlara ula şmak amaçlanmı ştır. Üç bölümden olu şan bu çalı şma göstermi ştir ki; Türk Bankacılık Sistemi, önceki dönemlere göre daha az risklidir ancak di ğer ülkeler de oldu ğu gibi tüm finansal kurumları düzenleyen ve denetleyen ana bir idari otoritenin kurulması da gerekmektedir. ABSTRACT The banking services have shown very big developments from the first appearance in the history to the recent day and the importance of the banks has been increased for the countries’ economies parallel to the developments. In this study, the intension is to reach the inferences about what was added and will be added to the system by the Banking Regulation and Supervision Agency, by examining the development of Turkish Banking System and the Agency with the equivalent examples from some countries. This three parted study found that the Turkish Banking System is less risky than the terms before but there is a need of establishing a main administrative authorty which regulates and supervises the whole financial institutions, like other countries. iii ÖNSÖZ Türk Bankacılık Sistemi, Osmanlı İmparatorlu ğu döneminden günümüze gelinceye kadar çe şitli evrelerden geçmi ştir. Hem ülkemizde ya şanan tecrübeler hemde uluslararası alandaki tecrübeler neticesinde finansal kurumların ve özellikle de bankaların düzenlenmesi ve denetlenmesinin ne kadar önemli oldu ğu anla şılmı ştır. İş te bu uluslararası geli şmeler paralelinde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu sistemimize dahil edilmi ştir. Kurum’un kurulmasıyla beraberinde ne getirmi ştir ve e ğer Kurum söz konusu olmasaydı sistemimizin risk durumu nasıl olurdu sorularıyla, Kurum’un yeterli olup olmadı ğı ve tüm finansal kurumları kapsayan çatı bir idari otoritenin gerekip gerekmedi ği sorularına cevap bulunmak amaçlanmı ştır. 02.07.2005 tarihinde 5387 sayılı Bankalar Kanunu’nun kabul edilmesiyle birlikte Kurumla ilgili yapılan bir çok çalı şma güncelli ğini kaybetmi ş ve bu ba ğlamda da güncel çalı şma sayısı azalmı ştır. Bu çalı şmayı yürütürken beni sürekli destekleyen ve yönlendiren tez danı şmanım sayın Yrd.Doç.Dr. Seyhun DO ĞAN ba şta olmak üzere, maddi ve manevi desteklerini de hiçbir zaman esirgemeyen tüm aileme sonsuz te şekkürlerimi sunarım. iv İÇİNDEK İLER Sayfa ÖZ / ABSTRACT .................................................................................................. iii ÖNSÖZ .................................................................................................................. iv İÇİNDEK İLER ..................................................................................................... v TABLOLAR LİSTES İ.......................................................................................... x ŞEK İLLER L İSTES İ............................................................................................ xi KISALTMALAR LİSTES İ.................................................................................. xii GİRİŞ .................................................................................................................... 1 BİRİNC İ BÖLÜM BANKACILIK S İSTEM İ VE TAR İHİ GEL İŞİ Mİ 1.1. BANKANIN TANIMI.................................................................................... 4 1.2. BANKA TÜRLER İ ........................................................................................ 5 1.2.1. Merkez Bankası ...................................................................................... 6 1.2.2. Ticaret/Mevduat Bankaları ..................................................................... 10 1.2.3. Ziraat Bankaları ...................................................................................... 12 1.2.4. Halk Bankaları ....................................................................................... 13 1.2.5. Yatırım ve Kalkınma Bankaları ............................................................. 14 1.2.6. İpotek ve Emlak Bankaları ..................................................................... 15 1.3. BANKA S İSTEMLER İ ................................................................................. 15 1.3.1. Küçük, Orta ve Büyük Banka ................................................................ 15 1.3.2. Uzmanla şmı ş ve Uzmanla şmamı ş Banka .............................................. 16 1.3.3. Holding Bankacılı ğı ............................................................................... 17 1.3.4. Perakendeci ve Toptancı Bankacılık ...................................................... 18 1.3.4.1. Perakendeci Bankacılık .............................................................. 18 1.3.4.2. Toptancı Bankacılık ................................................................... 18 1.4. DÜNYA’DA BANKACILI ĞIN TAR İHİ GEL İŞİ Mİ................................. 19 v 1.5. TÜRK İYE’DE BANKACILI ĞIN TAR İHİ GEL İŞİ Mİ............................. 23 1.5.1. Osmanlı Dönemi Türk Bankacılı ğı ......................................................... 23 1.5.2. Cumhuriyet Dönemi Türk Bankacılı ğı.................................................... 28 1.5.2.1. 1923-1932 Ulusal Bankaların Kurulu ş Dönemi.......................... 28 1.5.2.2. 1932-1944 Özel Amaçlı Devlet Bankaları Dönemi.................... 30 1.5.2.3. 1944-1960 Özel Bankaların Geli şme Dönemi ............................ 32 1.5.2.4. 1960-1980 Planlı Ekonomi Dönemi ........................................... 33 1.5.2.5. 1980-1990 Yapısal De ğişim Dönemi.......................................... 38 1.5.2.6. 1990’dan Günümüze Kadar Olan Geli şmeler............................. 41 İKİNC İ BÖLÜM BANKACILIK S İSTEM İNİN DÜZENLENMES İ VE DENETLENMES İ: ÜLKE ÖRNEKLER İ 2.1. BANKACILIK S İSTEM İNİ DÜZENLEME VE DENETLEME GEREKS İNİMİ ................................................................... 51 2.2. BASLE BANKACILIK DENET İM KOM İTES İ........................................ 52 2.3. BANKACILIK S İSTEM İNİN DÜZENLENMES İ VE DENETLENMES İNDE BAZI ÜLKE ÖRNEKLER İ.......................... 60 2.3.1. ABD’de Bankacılık Sistemi ve Sistemin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi............................................................................................ 61 2.3.1.1. ABD’de Bankacılık Sistemi........................................................ 61 2.3.1.1.1. ABD Bankacılık Sistemi’nin Tarihi Geli şimi.............. 61 2.3.1.1.2. Ulusal Bankalar............................................................ 63 2.3.1.1.3. Eyalet Bankaları........................................................... 64 2.3.1.2. ABD Banakcılık Sistemi’nin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi... 65 2.3.1.2.1. Federal Hazine Sistemi ................................................ 65 2.3.1.2.1.1. FED Kurulu................................................ 66 2.3.1.2.1.2. Federal Açık Piyasa Komitesi.................... 67 2.3.1.2.1.3. Federal Hazine Bankaları........................... 68 2.3.1.2.1.4. Yöneticiler Kurulu ..................................... 69 vi 2.3.1.2.2. Para Denetçisi Ofisi...................................................... 71 2.3.1.2.3. Federal Mevduat Sigorta Kurumu................................ 73 2.3.2. İngiltere’de Bankacılık Sistemi ve Sistemin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi ...................................................................................... 74 2.3.2.1. İngiltere’de Bankacılık Sistemi................................................... 74 2.3.2.1.1. Clearing Bankaları ....................................................... 76 2.3.2.1.2. Yapı Cemiyetleri .......................................................... 76 2.3.2.1.3. Yardım Cemiyetleri...................................................... 77 2.3.2.1.4. Kabul Evleri ................................................................. 78 2.3.2.2. İngiliz Bankacılık Sistemi’nin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi. 78 2.3.2.2.1. İngiltere Bankası .......................................................... 79 2.3.2.2.2. İngiliz Mevduatı Koruma Sistemi................................ 81 2.3.2.2.3. Finansal Hizmetler Otoritesi ........................................ 82 2.3.3. Güney Kore’de Bankacılık Sistemi ve Sistemin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi ...................................................................................... 87 2.3.3.1. Güney Kore’de Bankacılık Sistemi............................................. 88 2.3.3.1.1. Ticaret Bankaları.......................................................... 88 2.3.3.1.2. Uzmanla şmı ş Bankalar................................................. 89 2.3.3.2. Güney Kore Bankacılık Sistemi’nin Düzenlenmesi ve Denetlenmesi .................................................................................... 89 2.3.3.2.1. Finansal Denetleme Örgütleri ..................................... 90 2.3.3.2.1.1. Finansal Denetim Komisyonu.................... 90 2.3.3.2.1.2. Menkul Kıymetler ve Vadeli İş lemler