Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) Azərbaycan faciələrinin təqvimi (Hər bir azərbaycanlı üçün yaddaş kitabı) - Si9G- [ Azərbaycan Hespubükası Prezidentinin İşlar irlarosi PREZİDENT KİTABXANASI Bakı._-_ 2010 ÖN SÖZ Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov): "Azərbaycan faciələrinin təqvimi". Hörmətli oxucu! Yəqin ki, bu kitabı oxuduqca yanıb-yaxılacaqsan, ürəyin Bakı-2010 ağrıyacaq. Mən də bunları yazdıqca yanıb-yaxılmışam, ürəyim ağrıyıb. Bu kitab əsrlərdir ki, başma min bir məşəqqətlər, müsibətlər, faciələr gətirilən azəri türkünün, Azərbaycan xalqının arxiv oyanışıdır, xalqın əzilib-küsdürülən tale­ Kitabın işıq üzü görməsində “Kitab Evi” İctimai Birliyinin sədri yinin ağlayan səhifələridir. Ümumilikdə Azərbaycanımızın ömrünə, tale qismə­ Salatın Əhmədliyə və tinə yazılan və bizi alovsuz, tüstüsüz yandıran bu qara, qanlı səhifələr onun qan Arif Rəsulova dərin təşəkkürümüzü bildiririk. yaddaşıdır. Bu kitabdakı faciəli təqvim tarixləri adi yazılar deyil; əslində onlar sözlərlə əfsanələşərək qeyri-adiləşmiş qəmli nəğmələrdir. Uzun illər topladığım bu mühüm materialları övladlarımıza ibrət olsun deyə tarix üçün, gələcək üçün Son dərəcə qiymətli, tədqiqat səviyyəli bu kitabda başı tarixən min bir qələmə almışam. bəlalar çəkmiş Azərbaycanın ayrı-ayrı illərdə üzləşdiyi fəlakət və faciə­ Faciə - ərəb sözü olub, “bəla”, “müsibət”, “bədbəxtlik", “fəlakət", “dəhşətli, lərin təqvim tarixləri toplanmışdır. Kitabda təqvimin xronoloji ardıcıllı­ üzücü hadisə ” mənasını ifadə edir. Azərbaycan xalqının keçdiyi şərəfli tarix yolu qla düzülən hər bir gününün müxtəlif faciəli hadisələri əks olunmuşdur. əfsuslar olsun ki, faciələrlə zəngindir. Elə faciələr vardır ki, onun ictimai-tarixi Kitab faciəli, amma eyni zamanda dəyərli tarixi keçmişimizi əks etdirən məzmunu olur. Bu tip faciələrdə taleyin hökmünə qarşı çıxan, məğlub olduqda və bu səpkidə ürəklə, əsl vətənpərvərlik ruhu, türkçülük eşqi ilə yazılan belə onunla barışmayan şəxsiyyətin, xalqın qəhrəmancasına fəallığı özünü əks ilk sestemli, universal nəşrdir. Müəllif hər bir təqvim gününün Azər­ etdirir. Azərbaycan xalqının tarixi haqqım, şərəfini qorumaq ictimai fikrimizin baycan xalqı üçün faciəvi xarakter daşıdığını sübut etməyə çalışmış və əsas vəzifəsi olmalıdır. Fikrimcə, Azərbaycan xalqı minlərlə dünya xalqları içə­ buna, demək olar ki, nail olmuşdur. Gərgin axtarışlar və böyük zəhmət risində başı ən çox bəlalar çəkən, haqqı daha artıq tapdanan, saysız-hesabsız bahasına araya-ərsəyə gətirilən və geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə fəlakətlər görən, faciələr yaşayan 10 xalqdan biridir və bəlkə də birincisidir. Ki­ tutulan bu kitab yəqin ki, oxucular tərəfindən maraqla qarşılanacaq və tabda zaman-zaman xalqımızın başma gətirilmiş fəlakətlər konkret faktlarla öz layiqli qiymətini alacaqdır. İnanırıq ki, bu kitab gənc nəslin milli və­ göstərilib. tənpərvərlik ruhunda tərbiyə almasında böyük rol oynayacaq, tarixi fa ­ Məlumdur ki, Azərbaycan türklərinin tarixi dədə-baba torpaqlarında sonra­ ciələrimizi əks etdirən tədqiqatlar arasında özünə layiqli yer tutacaqdır... dan məskunlaşan ermənilər gəldikləri andan bu torpaqlara sahib olmaq iddia­ sındadırlar və onlara xaricdən havadarlıq edənlər də çoxdur. Başımıza gələn faciələrin bir qismi də bu məkrli planlarla bağlıdır. Erməni vəhşiliklərini bu gün yaddaş tariximizdən silsək, hələ bundan sonra da neçə faciələrə rast gələ bilərik. Tarix özü bir məktəbdir. Ondan yaxşı dərs alanlar heç vaxt məğlub olmurlar. Kitabda ermənilərin uzun zaman Azərbaycan türkünə qarşı törətdiyi qanlı hadisələr (cinayətlər, vəhşiliklər, qarətlər, talanlar, terror aktları, soyqırımlar...) ISBN: 978-9952-29-033-2 baş verdiyi dəqiq tarixlərlə (gün, ay, il) əks olunub. Ayrı-ayrı təqvim tarixlə­ rində həyata keçirilən bu qanlı olaylar Azərbaycan xalqının eyni zamanda er­ məni işğalçı qəsbkarlarına qarşı mübarizə əzminin göstəricisidir. Məlumdur ki, © N.Tapdıqoğlu ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri terror aktları saya gəlməyəcək “MBM” nəşriyyatı 2010 qədər çoxdur. Əlbəttə, mənim toplayıb-araşdıraraq araya-ərsəyə gətirdiyim mövcud bu erməni vəhşilikləri onların xalqımıza qarşı törətdikləri terror aktla- 3 Nazim Tapdıqoğlu Azərbaycan faciələrinin təqvimi rınm miqyası cəhətdən kitabda öz əksini hələ tam şəkildə tapmamışdır. Sadəcə olaraq mən zaman-zaman xalqımıza qarşı ermənilərin törətdikləri bəzi terror YANVAR aktlarının, necə deyərlər, sxemini cızmışam. Yanvar ayının ilk günündən başlayaraq, dekabrın son gününə qədər hər ayın günlər və illər üzrə xronoloji ardıcıllıqla olan hadisələrini sistemləşdirib kitabda 1 yanvar 1813-cü il - Möhkəm qala olan Lənkəran qalası ruslar tərəfindən ayrıca bir fəsil kimi verməyə çalışmışam. Bəzi hadisələr, olaylar özlüyündə qəti hücumla tutulur. Çoxlu sayda adamlar həlak olurlar... müəyyən dərəcədə xüsusi faciə xarakteri daşımasa da, məhz tarixilik baxımın­ 1 yanvar 1841-ci il - 10 aprel 1840-cı il tarixli qanun qüvvəyə minir, komen­ dan xalqımız üçün böyük əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə onları kitaba salmağı dant idarə üsulu ləvğ edilir, ümumrusiya idarə sisteminə keçilir... lazım bilmişəm. Bir sıra təqvim tarixlərində bəhs olunan olaylar müxtəlif 1 yanvar 1862-ciil- Zaqafqaziya mərz palatası fəaliyyətə başlayır... mənbə və sənədlərə əsaslandırıldığı üçün təkrarlara da yol vermişəm. Kitabda 1 yanvar 1868-ci il - "Qafqaz və Zaqafqaziyanın idarə olunmasının dəyişdiril­ 1988-ci ilin fevralından başlayan və 12 may 1994-cü ilə (atəşkəsə) qədər davam məsi haqqında" adlı imperator fərmanı (9 dekabr 1867-ci ildə təsdiq olunub) edən Qarabağ müharibəsinin yaddaşımıza köçürülməsi vacib olan ayrı-ayrı qüvvəyə minir... təqvim tarixlərinə də geniş yer ayırmışam. Məlumdur ki, biz Qarabağ mühari­ 1 yanvar 1906-cı il - Erməni yaraqlıları Ağdam rayonunun Papravənd kən­ dinə hücum edir. 15 nəfər həlak olur... bəsində (1988-1994-cü illər) ümumiyyətlə, Qarabağ ərazisində irili-xırdalı 880 yaşayış məntəqəsi itirmişik. Əlbəttə ki, bütün bunların hər biri bizim üçün 1 yanvar 1906-cı il - Silahlı erməni daşnaqları Xaçın dərəsindəki Sırxavənd böyük faciədir. Mən Qarabağda yaşadığım üçün bu kəndlərin əksəriyyətini kəndində günahsız müsəlmanları qətlə yetirirlər... görmüşdüm. Füzuli, Cəbrayıl, Ağdam, Şuşa, Xocavənd, Xocalı rayonlarının 1 yanvar 1919-cu il - Qarakənddə məskən salmış erməni daşnaqları Qaryagin əksər yaşayış məntəqələrini qarış-qarış gəzmişəm. Qarabağ ərazisində erməni­ (indiki Füzuli rayonu) - Ağdam yolunda günahsız azərbaycanlıları amansızlıqla lərlə müxtəlif döyüşlərin, onların vəhşiliklərinin, eləcə də bir sıra yaşayış mən­ qətlə yetirirlər... təqəsinin işğala məruz qalmasının şahidi olduğum üçün onlara da kitabda bəzi 1 yanvar 1920-ci il - Erməni daşnaqları Üçmüəzzin mahalının azərbaycanlılar yer ayırmağı vacib hesab etmişəm. yaşayan Əxis kəndinə basqın edərək, burada amansız qətllər törədirlər. Sağ Əziz oxucu! Ümidvaram ki, geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulan qalan kənd əhalisi doğma yurd-yuvalarından didərgin düşür... bu kitab nə qədər kiçicik qüsurları, məziyyətləri olsa da belə, Siz Oxucular tə­ 1 yanvar 1940-cı il - Azərbaycanda Latın əlifbası Kiril əlifbası ilə əvəz olu­ nur... rəfindən kifayət qədər maraqla qarşılanacaqdır... 1 yanvar 1990-cı il - Ağdam-Şuşa yolu ilə hərəkət edən azərbaycanlıların Hörmətlə: müəllif Nazim Tapdıqoğlu (Vəlişov) idarə etdikləri avtobuslar ermənilər tərəfindən daşa basılır... 1 yanvar 1992-ci il - Laçının Təzəkənd kəndinin müdafiəsində Qarıqışlaq kənd sakini, 1973-cü il təvəllüdlü Rafiq Həsən oğlu Orucov həlak olur... 1 yanvar 1992-ci il - Erməni yaraqlı quldurları Ağdam rayonunun Əhmədavar və Çuxurməhlə kəndlərinə basqın edirlər. 4 nəfər azərbaycanlı həlak olur, 28 nəfər yaralanır... 1 yanvar 1994-cü il - Murovdağ ətrafında uğursuz döyüş əməliyyatı aparılır. Milli Ordunun könüllü əsgəri, bakılı Aydın Allahverdi oğlu Quliyev və onunla bərabər digər 9 nəfər azərbaycanlı əsgər həlak olurlar... 2 yanvar 1918-ci il - Terrorçu daşnaq qrupları indiki Türkiyə ərazisində olan Qətranlı kəndinə və onun yaxınlığındakı oymaqlara silahlı basqın edirlər. Vali- 4 5 Nazim Tapdıqoğlu Azərbaycan faciələrinin təqvimi deynləri qətlə yetirilmiş 1400 uşağı bir yerə yığaraq Qətranlı kəndinin mərkəzi Cavad xanın 250 döyüşçüsü həlak olur, 500 adamı isə əsir almır. Azərbaycanın meydanında diri-diri yandırırlar... cənub bölgələrinə yol açılır. Gürcüstanın Şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyi təmin 2 yanvar 1919-cu il - Ağdaş şəhəri yaxınlığındakı yaşayış məntəqələri erməni edilir, rus qoşunları Xəzər sahilinə çıxır, Həştərxanla əlaqənin təmin edilməsinə silahlı quldur birləşmələri tərəfindən dağıdılır. Sakinlərin əksəriyyəti vəhşicəsinə şərait yaranır. Gəncə şəhəri rus qoşunları tərəfindən tutulur. Rus qoşunu Gəncə öldürülür... məscidində gizlənib-daldalanan 500 nəfər qoca, arvad, uşağı amansızcasına 2 yanvar 1920-ci il - RSFSR Xarici İşlər Komissarı Çiçerin yaranmış və­ qətlə yetirir. Gəncədə ümumilikdə 2000-dən çox adam həlak olur, 18.000 adam ziyyətlə əlaqədar Azərbaycanın Xarici İşlər naziri F.Xoyskiyə birinci notasını əsir düşür. Erməni quldurbaşısı Qriqor Manuçaryan özünün 500 nəfərlik dəstəsi göndərir. Əslində o, Azərbaycan hökumətindən Denikinə qarşı tələsik mühari­ ilə Gəncənin işğalında yaxından iştirak edir, yüzlərlə dinc sakinin qətlə yetiril­ bəyə girməsini tələb edir... məsində xüsusi “fəaliyyət” göstərir... 2 yanvar 1938-ci il - SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə 3 yanvar 1821-ci il - Rus çarı ordu qərargahları yanında təsərrüfatlar yarat­ tanınmış ziyalı Cabir Abbas oğlu Məmmədov güllələnir... maq haqqında fərman verir. Hərbi xidmətlərini başa vurmuş hərbçilərin Cənubi 2 yanvar 1938-ci il - SSRİ Ali Məhkəməsi