Biblioteka POSEBNA IZDANJA Izdavači ZAVOD ZA UDŽBENIKE, Beograd INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU, Beograd Recenzenti Prof. dr LJUBODRAG DIMIĆ Prof. dr MOMČILO PAVLOVIĆ Urednik MAJA LALEVIĆ Odgovorni urednik Prof. dr UROŠ ŠUVAKOVIĆ Glavni urednici DRAGOLJUB KOJČIĆ Prof. dr MOMČILO PAVLOVIĆ Za izdavače DRAGOLJUB KOJČIĆ, direktor Zavoda za udžbenike Prof. dr MOMČILO PAVLOVIĆ, direktor Instituta za savremenu istoriju Knjiga je deo projekta Srpsko društvo u jugoslovenskoj državi u 20. veku: između demokratije i diktature (177016), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije ISBN 978-86-7403-198-8 Dr Dragan Bogetić JUGOSLOVENSKO-AMERIČKI ODNOSI U VREME BIPOLARNOG DETANTA 1972–1975 Beograd 2015 SADRŽAJ UVOD ................................................................................................................7 I POGORŠANJE JUGOSLOVENSKO-AMERIČKIH ODNOSA TOKOM PRVE FAZE BIPOLARNOG DETANTA (1972–1973) POLITIČKA KRIZA U JUGOSLAVIJI I AMERIČKE PROCENE NJENE BUDUĆNOSTI POSLE TITA 1972. i 1973. ......................17 SUDAR NIKSONOVOG KONCEPTA „VIJETNAMIZACIJE” I TITOVE POLITIKE NESVRSTAVANJA .......................................................30 SPOR OKO PANAME ......................................................................................53 DRŽAVNI UDAR U ČILEU .............................................................................62 ARAPSKO-IZRAELSKI RAT ...........................................................................69 SOVJETSKA POLITIKA PREMA JUGOSLAVIJI TOKOM PRVE FAZE BIPOLARNOG DETANTA ...........................................82 II JUGOSLOVENSKE STREPNJE I NEDOUMICE OKO AMERIČKE POLITIKE NA MEDITERANU TOKOM 1974. GODINE ..............................99 MANEVRI U SEVERNOM JADRANU ..........................................................113 DRŽAVNI UDAR NA KIPRU ........................................................................130 KRIZA NA BLISKOM ISTOKU .....................................................................151 III JUGOSLOVENSKO-AMERIČKE NESUGLASICE OKO KONCEPTA NOVOG MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG PORETKA .........................167 PRVE JUGOSLOVENSKE INICIJATIVE ZA ORGANIZOVAN NASTUP ZEMALJA U RAZVOJU I ZA KORIGOVANJE AKTUELNOG SISTEMA MEĐUNARODNIH EKONOMSKIH ODNOSA. PREDISTORIJA KONFRONTACIJE SEVER–JUG ...................................................................169 POLITIČKE IMPLIKACIJE NAFTNOG EMBARGA I UČETVOROSTRUČENJA CENE NAFTE ....................................................175 ŠESTO SPECIJALNO ZASEDANJE GENERALNE SKUPŠTINE UN I KONCEPT NOVOG MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG PORETKA ......183 NOVE PRETNJE I PRITISCI – DVADESET DEVETO REDOVNO ZASEDANJE GENERALNE SKUPŠTINE UN ...........................192 IV POBOLJŠANJE JUGOSLOVENSKO-AMERIČKIH ODNOSA TOKOM 1975. GODINE. SARADNJA UZ SPORENJE – LEGALIZACIJA NESAGLASNOSTI ..................................209 PERIOD UOČI JUGOSLOVENSKO-AMERIČKOG SAMITA .......................216 Saglasnosti i nesaglasnosti ............................................................................217 Poseta premijera Džemala Bijedića SAD – „nova era bilateralne ekonomske saradnje” ....................................................................................222 Novi podsticaji za unapređenje političke saradnje .......................................231 Konferencija o evropskoj bezbednosti i saradnji – od bilateralnog ka multilateralnom detantu ..............................................235 POSETA PREDSEDNIKA DŽERALDA FORDA JUGOSLAVIJI AVGUSTA 1975. ...................................................................238 NOVA STRATEGIJA SJEDINJENIH DRŽAVA PREMA KONCEPTU NOVOG MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG PORETKA ..........................257 EPILOG KRIZE NA BLISKOM ISTOKU ......................................................269 REGISTAR LIČNIH IMENA ........................................................................277 IZVORI I LITERATURA ...............................................................................279 SKRAĆENICE ................................................................................................285 BELEŠKA O AUTORU ..................................................................................287 UVOD Poseta američkog predsednika Ričarda Niksona (Richard Nixon) Kini, krajem februara 1972. godine, a potom njegova poseta Moskvi, krajem maja iste godine, otvorili su jednu novu eru u odnosima Istok– Zapad i označili početak jednog novog razdoblja u istoriji međunarod- nih odnosa, često karakterisanog kao razdoblje bipolarnog detanta i okončanja Hladnog rata. Sama činjenica da je po prvi put posle završe- tka Drugog svetskog rata jedan američki predsednik posetio Kinu i po prvi put posetio SSSR, upotpunjuje jednu potpuno izmenjenu sliku sveta. Tu sliku dodatno je obogatio i čitav niz drugih događaja i spora- zuma suprotstavljenih strana, koji su, takođe, bili nezamislivi pre 1972. godine i koji su nesumnjivo predstavljali važne indikatore odluč- nosti velikih sila da konačno pristupe eliminisanju brojnih izvora kriz- nih žarišta u svetu i sa terena konfrontacije pređu na teren koopera- cije i obostrano korisne saradnje. U tom kontekstu od posebnog zna- čaja je bilo ublažavanje tenzija u odnosima SAD i Kine oko Tajvana i Vijetnama, posle prijema NR Kine u Ujedinjene nacije. S obzirom na opasnu konfrontaciju Zapada i Istoka u Evropi oko rešavanja „nema- čkog pitanja”, krupan korak predstavljao je Sporazum četiri velike sile o Zapadnom Berlinu, 3. juna 1972, i Ugovor o osnovama odnosa SR Nemačke i DR Nemačke, 21. decembra 1972. godine. Ova dva sporazuma olakšala su postizanje saglasnosti dve supersile o održa- vanju Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji i o održavanju Konferencije o obostranom smanjenju oružja i naoružanja u Central- noj Evropi. Iako su brojne političke inicijative Jugoslavije u Ujedinjenim nacijama i u široj sferi međunarodnih odnosa bile pokretane upravo u cilju obezbeđivanja uslova za prevladavanje oštre konfrontacije dveju supersila, razdoblje uobličavanja politike ograničenog, bipolarnog detanta SAD i SSSR, početkom 70-ih godina prošlog veka, nije ni u kom slučaju bilo i razdoblje približavanja spoljnopolitičkih stavova Beograda i Vašingtona oko ključnih problema u svetu. Novi prilaz supersila rešavanju svetskih problema i novi izazovi u međunarodnoj zajednici, ma koliko to zvučalo paradoksalno, zapravo su ugrožavali dotadašnju relativno stabilnu međunarodnu poziciju Jugoslavije i njenu Dragan Bogetić nesvrstanu politiku. U novoj realnosti Jugoslavija nije više mogla izvla- čiti ogromne političke i ekonomske benefite iz svoje uloge posrednika između SAD i SSSR, a Pokret nesvrstanosti nije više bio u prilici da se nametne kao ključni akter u gašenju požara izazvanog sudarom dvaju blokova na prostorima trećih država. U Beogradu se procenjivalo da će bipolarni detant imati izrazito negativno dejstvo i na buduću ekonom- sku saradnju Jugoslavije i SAD. Naime, strahovalo se da u novonastaloj situaciji Amerikanci neće više biti tako galantni u davanju ekonomskih koncesija Jugoslaviji i tako kooperativni po pitanju jugoslovenskih finansijskih zahteva. SAD su ranije bile izuzetno predusretljive u ovom pogledu prema Jugoslaviji, jer je jugoslovensko-američka saradnja tre- balo da služi kao uzor za ekonomsku saradnju sa drugim socijalističkim državama i podstrek tim državama za vođenje samostalnije politike. Uspostavljanjem tešnje saradnje SAD sa istočnoevropskim zemljama – umanjivao se interes SAD za ovakvom strategijom. Bipolarni detant SAD i SSSR svodio se na svojevrsni monopol dve sile u međunarodnim odnosima u rešavanju osnovnih međunarod- nih pitanja sa pozicija sile, međusobno priznatih i uvaženih interesa, uticajnih sfera, ravnoteže nuklearnog naoružanja i dogovaranja, što se sve zajedno približavalo Kisindžerovom (Kissinger) idealu međunaro- dnog poretka koji počiva na ravnoteži i konsenzusu sile i legitimiteta najmoćnijih. Takav sistem ravnoteže snaga u svetu bio je u direktnoj koliziji sa konceptom nesvrstavanja, ali i u koliziji sa jugosloven- skim nastojanjima da u rešavanju ključnih međunarodnih problema učestvuju sve države ravnopravno. Zvaničnici iz Beograda su straho- vali od mogućeg dogovora između SAD i SSSR na račun Jugoslavije, koji bi išao u prilog sovjetskim hegemonističkim aspiracijama prema Jugoslaviji.1 Jugoslovenska sumnjičavost i podozrenje prema aktuelnom spo- ljnopolitičkom kursu SAD nisu bili bez osnova. Doduše, prilaz SAD nesvrstanom svetu, a samim tim i politici Jugoslavije, tokom prve 1 Robert D. Šulcinger, Američka diplomatija od 1900. godine, Beograd 2011; Dušan Nikoliš, SAD. Strategija dominacije, Beograd 1985; Dragan Bogetić, Američke analize budućnosti Jugoslavije posle Tita s početka 70-tih godina, „Tokovi istorije”, br. 1/2012, Beograd 2012, str. 159–174; Josip Moćnik, United States-Yugoslav relations, 1961–80: The Twilight of Tito’s era and the Role of Ambassadorial Diplomacy in the Making of America’s Yugoslav Policy, Bowling Green, Ohio 2008; Ivo Visković, Odnosi Jugoslavije i Sjedinjenih Američkih Država, „Jugoslovenski pregled”, Godina XXXII, 1. 1988, str. 23–45 8 Uvod polovine 70-ih godina, karakterisalo je ispoljavanje velike doze aktivi- zma, dinamičnosti i angažovanosti u odnosu na ovu politiku, posebno na delovanje Pokreta nesvrstanosti u Ujedinjenim nacijama i u drugim međunarodnim organizacijama. Ali, istovremeno, taj prilaz karakteri- sala je i velika doza netolerancije i represivnosti. Okosnicu američke međunarodne strategije činila je teza o „svrstanosti nesvrstanih” i nji- hovom uključivanju