jaarverslag 2002 2 inhoud Voorwoord 4 Het aanbod van radio en televisieprogramma’s in Nederland 8 Monitor Mediaconcentraties 13 1. Landelijke publieke omroep en Wereldomroep 16 2. Regionale publieke omroep 34 3. Lokale publieke omroep 42 4. Commerciële omroep 50 5. Kabelzaken 64 Bezwaar en beroepsprocedures 72 Algemene Zaken 78 Accountantsverklaring 86 Verantwoording apparaatskosten 2002 89 3 scherp, helder en doorzichtig toezicht, maar wel met mate... Twee onderwerpen domineerden in 2002 het debat over de rol en het functioneren van de media. De groeiende invloed van de media op politieke, maatschappelijke en culturele gebeurtenissen leidde tot een hernieuwde discussie over de publieke verantwoordelijkheid die media behoren te dragen, de onafhankelijkheid die de media dienen te betuigen en de verantwoording die media meer nog dan andere sectoren dienen af te leggen over hun werk. Binnen het functioneren van de mediasector als geheel stond de positie van de publieke omroep ter discussie. Vooral commerciële informatieaanbieders uitten kritiek op de wijze waarop de overheid het publieke domein in de informatievoorziening vormgeeft. Overdadige publieke financiering en steun en een te brede taakopdracht van de publieke omroep zou tot verstoring leiden van de ontwikkeling van de commerciële media, zowel elektronisch als bij print. Het is niet vreemd dat juist het afgelopen jaar het functioneren van de media zo in het brandpunt van de aandacht stond. Grote gebeurtenissen rond het koninklijk huis, internationale spanning in Afghanistan en in de aanloop naar de oorlog tegen Irak, de verwerking van het Sebrenica trauma, politieke instabiliteit, de schok van de moord op Fortuyn en het moeizame optreden van het nieuwe kabinet, waren stuk voor stuk tevens media events. De verkiezingscampagnes in 2002 en de eerste maand van 2003 werden meer dan ooit gedomineerd door het mediaoptreden van de politieke leiders. In de soms hoog oplopende kritiek op de media is regelmatig de roep te horen om meer ingrijpen van de overheid in de mediasector. Omdat de media te gekleurd zouden zijn en de overheid zou moeten toezien op grotere onpartijdigheid, met name bij publieke media. Omdat de media te veel hypes creëren en de overheid zou moeten zorgen voor meer balans en nuance in de berichtgeving. Omdat de media steeds meer geweld, seks en vunzigheid brengen, die de overheid zou moeten verbieden in het licht van het herstel van normen en waarden. Omdat de media onrust stoken waar de samenleving juist rust en stabiliteit nodig heeft. Of omdat de media steeds verder vervlakken en op elkaar gaan lijken en de overheid zorg moet dragen voor voldoende pluriformiteit in nieuws, informatie, cultuur en amusement in de media. De wens tot overheidsingrijpen kan vanuit overtuiging of zorg begrijpelijk zijn, zij knaagt wel aan het grondrecht van de vrijheid van meningsuiting en de daarop verankerde eigen verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid van de media. De discussie raakt al snel de communicatievrijheid in de samenleving. Communicatievrijheid is een groot goed dat velen in de samenleving gelukkig ook heel dierbaar is. Communicatievrijheid is eerst en vooral een zendersrecht, een recht op vrije expressie van burgers, journalisten en programmamakers. Daarnaast is communicatievrijheid ook een ontvangersrecht, een recht van burgers en consumenten om in alle vrijheid communicatieboodschappen - kranten, boeken, radio, televisie en internet - te ontvangen of niet te ontvangen. En, daarmee samenhangend, de ont- vanger heeft in een open en democratische samenleving ook recht op kwalitatief hoogstaande infor- matie, op waarheidsgetrouwe, objectieve, volledige en ethisch verantwoorde informatie, hoe moeilijk dit soort termen ook zijn te operationaliseren. Burger en consument hebben recht op media responsi- bility and accountability, op media die hun verantwoordelijkheid kennen en bereid zijn, in welke vorm dan ook, verantwoording af te leggen over hun doen en laten. Communicatievrijheid is geen absoluut recht, noch voor de ontvanger, noch voor de zender. Dat er grenzen zijn zullen weinigen willen betwisten. Natuurlijk kunnen vanuit het oogpunt van bescherming van minderjarigen of consumenten regels worden gesteld aan de media. En natuurlijk moet het moge- lijk zijn dat burgers hun recht halen wanneer media hen beledigen of wanneer media aanzetten tot discriminatie en haat wegens ras, godsdienst en levensovertuiging of hetero- of homoseksuele gericht- heid (Wetboek van Strafrecht). Communicatievrijheid kan alleen gedijen als niet het recht van de grootste mond geldt. Communicatievrijheid onderstelt grenzen en dus, onvermijdelijk, toezicht. 4 Wie de communicatievrijheid lief heeft, zal zich zonder veel reserve kunnen vinden in een pleidooi voor scherp, helder en doorzichtig toezicht, maar wel toezicht met mate... Een groot gevaar voor de maatschappelijke communicatievrijheid is onverschilligheid, met name als zij zich aandient als ver- draagzaamheid onder het vaandel van ‘alles moet kunnen’. Wie die stelling verdedigt draagt er onbe- doeld toe bij dat maatschappelijke verdraagzaamheid via de paradox van de tolerantie verwordt tot maatschappelijke onverdraagzaamheid. Er is maatschappelijk behoefte aan scherpe en continue reflec- tie over de inhoud van de media en over de marktstructuren en eigendomsverhoudingen waarbinnen die media opereren. Dat vraagt om een onafhankelijke beoordeling van ontwikkelingen, om toezicht ook. Daarmee is uitdrukkelijk niet gezegd, wie dat toezicht zou moeten uitoefenen. De rol van het Commissariaat, als overheidsorgaan, is als het om inhoudelijke beoordeling gaat ten principale beperkt. Het Commissariaat kan reclame- en sponsorregels handhaven, quotabepalingen voor omroep en institutionele en financiële voorschriften voor publieke omroep controleren, en concentratiebewe- gingen en hun effecten op pluriformiteit en onafhankelijkheid monitoren, maar dat is dan ook wel zover het kan gaan. Scherp toezicht, dat betekent niet per definitie en zeker niet exclusief bestuurlijk toezicht door een departement of een regulator. Vanuit de journalistieke professie, met name door de NVJ, is van oudsher gewezen op het strafrecht en het civielrecht als de koninklijke weg om al dan niet vermeende media excessen aan een juridische toets te onderwerpen. En dat moet in Nederland ook vooral zo blijven. Maar naast de straf- en burgerlijke rechter hebben we in de Nederlandse mediasector ook ruime ervaring met zelfregulerende instanties als de Raad voor de Journalistiek en de Reclame Code Commissie waar burgers hun recht kunnen halen bij onware berichtgeving of onjuiste voorlichting en reclame. Naast deze twee instellingen kent ons land sinds enige jaren ook het NICAM dat toeziet op bescherming van minderjarigen tegen schadelijke televisieprogramma’s. Zelfregulering is en blijft in de mediawereld een bijzonder te prefereren toezichtarrangement, dat daarom in het mediabeleid volop ondersteuning verdient. Scherp, maar ook helder toezicht. Het moet de burger en mediaconsument volstrekt duidelijk zijn waarop bij de media door of vanwege de overheid wel of geen toezicht kan worden uitgeoefend. Voorlichting is hier op haar plaats. Er moet bij het publiek begrip worden gekweekt dat het verre van des overheids is om zich als overheid meer dan het straf- en civielrecht en de Mediawet nu al toelaten, met de inhoud van de media bezig te houden. Het mediabeleid van de overheid dient eerst en vooral voorwaardenscheppend te zijn. Een democratie is gebaat bij een, wat onze oosterburen zo fraai noemen, herschaftsfreie Diskussion. De kwaliteit van de media staat of valt met onafhankelijkheid en non-commercialiteit van het journalistieke beroep en met het voorkomen van overcommercialisering in pers, radio en televisie. Door het promoten van redactie- en programmastatuten, door het monito- ren van mediaconcentratie en door het bestuurlijk handhaven van een strikte en voor mediaconsu- menten herkenbare scheidslijn in de omroep tussen programmering enerzijds en reclame en sponso- ring anderzijds, worden in het mediabeleid van de Nederlandse overheid gunstige condities gecreëerd voor een hoge mediakwaliteit in ons land. Maar ook voor de informatieaanbieder moet volstrekt helder zijn, welke regels er zijn en wie daarop toeziet. Met de introductie van het duale bestel voor radio en televisie en de convergentie van de ver- schillende media is de regelgeving en het toezicht daarop voor de informatiesector ingewikkelder geworden. Informatieaanbieders hebben te maken met uiteenlopende wetgeving en toezichthouders. Naast het Commissariaat voor de Media en eigen organisaties als de Reclame Code Commissie en het NICAM spelen OPTA, NMa, het Agentschap Telecom, diverse ministeries en de Europese Commissie op onderdelen van het mediatoezicht een rol. Het Commissariaat ziet het als belangrijke verantwoorde- lijkheid om initiatieven te nemen om tot een heldere afstemming, afbakening en taakverdeling van het toezicht te komen. Als voorbeeld mag dienen het toezichtarrangement dat het Commissariaat voorjaar 2003 met het Agentschap Telecom zal afsluiten om tot eenduidig toezicht op de verrichtingen van de commerciële radio te komen. 5 Scherp, helder, maar ook doorzichtig toezicht. Voor de burger is lang niet altijd transparant, wie in het mediatoezicht waarvoor verantwoordelijk is. Waar moet de burger zijn, als hij zijn beklag over de media wil doen? Bij de Raad voor de Journalistiek, de strafrechter, het NICAM, het Commissariaat of zelfs bij de staatssecretaris? Voor de burger is dat niet onmiddellijk evident.