KOSZALIÑSKI 2010 KOSZALIN KOSZALIÑSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA ROCZNIK KOSZALIÑSKI NR 38 KOSZALIN 2010 KOLEGIUM REDAKCYJNE BOGUS£AW POLAK - PRZEWODNICZ¥CY JERZY BANASIAK - SEKRETARZ LESZEK LASKOWSKI, JERZY RUDZIK, ANDRZEJ ZIEMIÑSKI ISSN-01-37-5652 Wydawca: Koszaliñska Biblioteka Publiczna w Koszalinie Plac Polonii 1 tel. 094 343-25-54 Koszalin 2011. Wydanie I, format B-5, £amanie i druk: Wydawnictwo Feniks, Koszalin, ul. Jana z Kolna 38 B SPIS TREŒCI ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Wstêp ○○○○○○○○○○○○ 5 Rocznik pod lup¹ ○○○○ Jerzy Rudzik, Rocznik pod lup¹. Jubileuszowe cenzurki○○○○○○ 11 Przesz³oœæ dalsza i bli¿sza Edward Rymar, Pocz¹tki podkoszaliñskiego klanu rycerskiego Kamyków ○○○○○ i Boninów○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 65 ○○○○○ Zenon Kasprzak, O pionierach koszaliñskiego rzemios³a○○○○○ 79 Zenon Kachnicz, M³odzie¿owe organizacje antykomunistyczne na ziemi koszaliñskiej w pierwszych powojennych latach, odwo³uj¹ce siê ○○○○○○○○○○○ do tradycji Armii Krajowej○○○○○○○○○○○○○○○○ 95 Robert Borucki, Spo³eczeñstwo województwa koszaliñskiego wobec œmierci Stalina w œwietle zasobu Archiwum Pañstwowego w Koszalinie○○ 109 Edyta Wnuk, Stosunki traktowane przetargowo. Powstanie diecezji i ingres bp. Ignacego Je¿a w materia³ach koszaliñskiej SB○○○○○○○○○○○○○○ 119 Edyta Wnuk, Centralne Do¿ynki w Koszalinie w 1975 roku. Z materia³ów bezpieki○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 125 Mariusz Surma, Handel i us³ugi na Pomorzu Œrodkowym ○○○○○○○○○ w „nierealnych realiach” lat 1975-89○○○○○○○○○○○○ 137 Krzysztof Bukowski, Oœrodek Odosobnienia w G³êbokiem (1981-1982) w dokumentach Oddzia³owej Komisji Œcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 153 Wies³aw Miller, „Miasto” czyli Koszalin pe³en wiedzy○○○○○○○○○○○ 179 Koszalinianie Ilona Stec, Warszawiak z pochodzenia, koszalinianin z wyboru○○○○○○○ 199 Recenzje i omówienia Jerzy Rudzik, „A wiêc wojna”. Wrzeœniowe dramaty ludnoœci cywilnej 207 ○○○○○○○○○○○○○ Pawe³ Sadowski, Oni tworz¹ historiê○○○○○○○○ 211 Jerzy Rudzik, 600-lecie Grunwaldu. Krzy¿acy: od œwietnoœci do klêski○○ 215 Zbigniew Werra, Gospodarka w wolnej Polsce. Spór o wizje○○○○○○○○ 219 Jerzy Rudzik, Sukces przez du¿e S”. Oœmioksi¹g wielkopolski○○○○○○○ 223 Zbigniew Werra, Katyñ w Ÿród³ach○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 227 Piotr Paw³owski, „Magiczny Koszalin” Piotra Polechoñskiego○○○○○○○ 233 Jerzy Rudzik, Wszechobecna, z³owieszcza SB. Mechanizmy inwigilacji○○ 237 Po¿egnania Waldemar Popio³, Janusz Mika, Zenobia Rochowicz, Rafa³ Zió³kowski, Edward ¯entara, Jan Bastrzyk, Stanis³aw Koñczak, Janusz Sternowski○○○ 243 Bibliografia Anna Kowal, Bibliografia regionu koszaliñskiego w wyborze (1 I 2009 r. - 31 XII 2009 r.)○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 259 Od redakcji Najnowszy numer Rocznika Koszalińskiego oferuje obfitą porcję interesującej lektury. Podobnie, jak ubiegłoroczny, ukazuje się pod znakiem własnego jubile- uszu, bowiem – przypomnijmy – narodził się jako periodyk Ośrodka Badań Na- ukowych w Koszalinie w 1965 roku, ale pierwszy raz ukazał się w druku rok póź- niej, równo 45 lat temu. To główny powód, dla którego właśnie historii pisma poświęcamy w bieżącym wydaniu otwierający całość, osobny rozdział. Rozpoczęte przed rokiem omawianie zawartości jego kolejnych edycji kontynuuje Jerzy Rudzik, prezentując sześć wy- dań Rocznika z lat 1970 – 1975. Publikacja ukazuje różnorodność i aspiracje tytu- łu, który współtworząc lokalne środowisko naukowe oraz towarzysząc narodzi- nom szkolnictwa wyższego w regionie koszalińskim, stał się jednocześnie znaczą- cym popularyzatorem wiedzy o historii i współczesności tej części kraju, spełniają- cym ważną rolę w kształtowaniu świadomości i tożsamości regionalnej. Misję tę kontynuujemy także obecnie, toteż obok wspomnianej już jubileuszo- wej autoprezentacji na łamy Rocznika trafiły tradycyjnie artykuły historyczne, przedstawiające różne wydarzenia i fakty z dziejów Ziemi Koszalińskiej. Rozdział ten zatytułowany „Przeszłość dalsza i bliższa” otwiera publikacja prof. Edwarda Rymara, omawiająca początki podkoszalińskiego klanu rycerskiego Kamyków i Boninów, wywodzącego się ze staropomorskich elit możnych z XIII wieku, który niespełna trzy wieki później tworzył już co najmniej pięć linii rodowych w okoli- cach Koszalina i Bobolic. Kolejne artykuły w tym cyklu dotyczą historii najnowszej, po 1945 roku. Zenon Kasprzak (syn rzemieślnika i koszalińskiego pioniera, przybyłego tu z Gniezna) opisuje trudne dzieje rodzimego rzemiosła w latach czterdziestych i pięćdziesią- tych. Zenon Kachnicz odsłania dramatyczne losy młodych ludzi, którzy tuż po wojnie podejmują na ziemi koszalińskiej działalność antykomunistyczną. Jakie były reakcje załóg pracowniczych i mieszkańców Koszalina po śmierci Józefa Stalina dowiadujemy się z kolei z publikacji Roberta Boruckiego, opracowanej na podstawie materiałów znajdujących się w zasobach Archiwum Państwowego w Koszalinie. Dokumentacja z działań operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, znaj- dująca się w koszalińskim oddziale Instytutu Pamięci Narodowej posłużyła Edycie Wnuk do przedstawienia nieznanych okoliczności towarzyszących powstaniu die- cezji i ingresowi biskupa Ignacego Jeża oraz – w osobnym artykule – przygotowań SB do przebiegu w Koszalinie centralnych dożynek w 1975 roku. Mariusz Surma przeanalizował dziesiątki dokumentów wytworzonych przez koszalińsko – słupskie gremia partyjne w latach 1975-1989, ujawniając niespójność w funkcjonowaniu socjalistycznego handlu i usług z głoszonymi wówczas hasłami ideologicznymi i politycznymi deklaracjami. Wiesław Miller dokonuje próby podsumowania edu- kacyjnej aktywności miejskiej społeczności, wybierając z łamów lokalnego tygo- 6 Od redakcji dnika „Miasto”, którego jest redaktorem naczelnym, publikacje dotyczące różnych przedsięwzięć oświatowych. Składają się one na ciekawy, a przede wszystkim imponujący różnorodnością i rozmachem obraz koszalińskiej oświaty. Ponury i przejmujący w swej wymowie jest za to pisany w konwencji raportu artykuł Krzysztofa Bukowskiego, prokuratora IPN, o ośrodku odosobnienia w Głębokiem dla internowanych w czasie stanu wojennego byłych prominentnych działaczy PZPR z ekipy Edwarda Gierka. Tekst powstał na podstawie dokumentów Oddzia- łowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie. Po raz pierwszy w Roczniku pojawia się rozdział, w którym chcemy prezento- wać sylwetki mieszkańców Koszalina, wyróżniających się aktywnością zawodową, społeczną, artystyczną, etc. Nie zamierzamy jednakowoż prowadzić rankingu, war- tościować, czy rozstrzygać ważności zasług przedstawianych tu postaci. Nasz wy- bór jest jak najbardziej autorski i subiektywny. Jedyne kryterium, to interesująca ludzka historia osadzona w lokalnych realiach. Cykl – który mamy ambicję, by rozrósł się w następnych edycjach Rocznika – otwiera przedstawiona przez Ilonę Stec sylwetka Marka Janusa, lekarza, chirurga, właściciela Prywatnej Lecznicy Chirurgicznej „Praxis”, warszawiaka z pochodzenia a koszalinianina z wyboru. Jak zwykle ważnym, bo dokumentującym aktywność twórczą Koszalina i jego mieszkańców jest zestaw recenzji i omówień dotyczących różnych zdarzeń wy- dawniczych, wystawienniczych i edukacyjnych. Przy czym dodać trzeba, iż nie wszystko, co działo się w naszym mieście, byliśmy w stanie odnotować. Nasi recenzenci zauważyli ukazanie się w ostatnich kilkunastu miesiącach kilku ciekawych pozycji książkowych. Mowa o: „555 twarzach Koszalina”, albumie prezentującym sylwetki znanych koszalinian, wydanym przez wydawnictwo Per Media; książce „Magiczny Koszalin” Piotra Polechońskiego; publikacji autorstwa Michała Polaka pt.: „Wizja gospodarki Polski powojennej w programach ekono- micznych uchodźstwa polskiego w Wielkiej Brytanii 1940-1945”, wydanej przez Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej; a także zbiorze dokumentów zebranych w książce pod wspólnym tytułem „Zbrodnia katyńska 1940. Poszukiwa- nie prawdy 1941-1946”, w opracowaniu i wyborze Bogusława i Michała Polaków. Wśród omawianych nowości wydawniczych na koszalińskim rynku wyróżnia się w sposób szczególny zestaw książek, będących owocem programu badawczego Politechniki Koszalińskiej pod nazwą „Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Aspekty wojskowe i społeczne”. Dodajmy, że koordynatorem tego unikalnego w skali kraju przedsięwzięcia naukowego jest prof. Bogusław Polak. Naszą uwagę zwróciły dwie wystawy w koszalińskim oddziale Instytutu Pamię- ci Narodowej. Pierwsza poświęcona była mechanizmom inwigilacji i technikom operacyjnym stosowanym przez Służbę Bezpieczeństwa w PRL, druga dokumen- towała dramatyczną sytuację ludności cywilnej we wrześniu 1939 roku, po ataku Niemiec hitlerowskich na Polskę. Odwiedziliśmy też Archiwum Państwowe w Koszalinie, które prezentowało wystawę związaną z 600-leciem bitwy pod Grunwaldem. Od redakcji 7 Jak co roku przypominamy na łamach sylwetki zmarłych niedawno koszalinian, którzy aktywnym życiem zaznaczyli swój ślad w historii miasta. Są w tym gronie ludzie różnych zawodów – działacze kultury, naukowcy, dziennikarze, etc. Tradycyjnie zamieszczamy też bibliografię regionu koszalińskiego w wybo- rze Anny Kowal, obejmującą rok 2009. Z powodu trudności z gromadzeniem ukazujących się druków i wydawnictw jest ona, podobnie jak w poprzednim wydaniu, opóźniona o rok w stosunku do Rocznika. Dla porządku przypomi- namy również, że bieżące wydanie pisma sygnujemy datą poprzedniego roku (2010), bowiem większość publikowanych materiałów powstawała w tamtym okresie. Jednak nie rezygnujemy z zachowania aktualności publikowanych tre- ści tam, gdzie to możliwe. Najnowszy numer Rocznika Koszalińskiego to niemal dwieście osiemdziesiąt stron i ponad dwadzieścia